اگر تاکنون این احساس را تجربه کرده‌اید که در موقعیت‌های مشابه، همچون دفعات قبل تصمیم بگیرید، درگیر طرحواره ها هستید. برخی افراد به دلیل مقاومت و عدم ایجاد تغییر یا تصمیم‌گیری جدید از طرف نزدیکان خود مورد انتقاد قرار می‌گیرند؛ با این حال حاضر نیستند نظرشان را عوض کنند. طرحواره یا تله ذهنی را می‌توان به عنوان یک الگوی تکرارشونده شامل احساسات، رفتار، تمایلات و نگرش‌ها در نظر گرفت که کنترل رفتار ما را در دست دارد. در این مقاله از مجله سلامت درمانکده همراه ما باشید تا شما را با انواع طرحواره‌ها و روش درمانی آن‌ها آشنا کنیم.
فهرست محتوا
- طرحواره چیست؟
- انواع طرحواره‌ها
- ۱- طرحواره رهاشدگی
- ۲- تله محرومیت هیجانی
- ۳- طرحواره بی‌اعتمادی
- ۴- تله وابستگی
- ۵- طرحواره انزوای اجتماعی
- ۶- تله شکست
- ۷- طرحواره شرم و نقص
- ۸- تله استحقاق یا بزرگ‌منشی
- ۹- طرحواره ایثار
- ۱۰- تله اطاعت
- ۱۱- طرحواره بازداری هیجانی
- ۱۲- تله معیارهای سرسختانه
- ۱۳- طرحواره تنبیه
- ۱۴- تله منفی‌گرایی
- ۱۵- طرحواره خودکنترلی ناکافی
- ۱۶- تله آسیب‌پذیری
- ۱۷- طرحواره تاییدطلبی
- ۱۸- تله خود توسعهنیافته
- سبک مقابله‌ای طرحواره
- طرحواره درمانی چیست؟
- طرحواره درمانی و کاربرد آن
- نگاهی کوتاه به طرحواره‌ها
- سوالات متداول
طرحواره چیست؟
طرحواره (Schema) یک الگوی ذهنی و چارچوب است که بر اساس تجربیات کودکی یا رفتار والدین شکل می‌گیرد و می‌تواند بر درک، تفسیر و پردازش اطلاعات یا به طور کلی بر رفتار و عقاید ما تاثیر بگذارد. اگر تجربه کودکی ما سالم و حمایتی باشد، طرحواره‌ها مثبت و سازگار هستند، اما اگر تجربیات منفی و آسیب‌زا داشته باشیم، طرحواره‌های ناسازگار و مخرب ایجاد می‌شوند. تله‌های ذهنی ناسازگار اجازه تصمیم‌گیری یا انتخاب صحیح و جدید به ما نمی‌دهند و باعث می‌شوند فقط از اطلاعاتی که با این چارچوب هم‌سو هستند، استفاده کنیم.
اغلب افراد در بزرگسالی از این نوع رفتارهای خود راضی نیستند و با آگاهی کامل می‌دانند که تصمیم اشتباه گرفته‌اند، اما مشکل اصلی آن‌جاست که نمی‌دانند چرا در برخی موقعیت‌ها فراموش می‌کنند رفتار درست چیست. این افراد درگیر الگوی ذهنی تکرارشونده یا همان طرحواره هستند که به آن تله ذهنی هم می‌گویند.
مثالی ساده از طرحواره
برای درک بهتر اینکه طرحواره چیست با مثال آن را توضیح می‌دهیم. موقعیتی را تصور کنید که کودک در دوران مدرسه نمره درسی کاملی گرفته و با خوشحالی بیش از حد والدینش مواجه می‌شود. این شرایط، الگویی در ذهن کودک شکل می‌دهد که برای جلب شادی خانواده باید دستاورد بزرگی داشته باشد.
حال کودکی را در نظر بگیرید که به یک موقعیت نامناسب اعتراض می‌کند، اما کسی به شکایت او بها نمی‌دهد. این کودک در بزرگسالی و موقعیت مشابه، نارضایتی و اعتراض خود را ابراز نمی‌کند؛ زیرا این الگو برایش تداعی می‌شود که کسی به شکایت او اهمیت نمی‌دهد.
بیشتر بدانید: روانشناسی فردی چیست؟
تعریف طرحواره از نظر یانگ
یانگ، طرحواره‌ها را الگوهای عمیق و پایدار شناختی، عاطفی و رفتاری تعریف می‌کند که در اوایل زندگی یعنی در دوران کودکی و نوجوانی شکل می‌گیرند. او معتقد بود که تله ذهنی به دلیل نیازهای اساسی ارضانشده، تجربیات منفی یا ناسازگار اولیه با افراد نزدیک مانند والدین ایجاد می‌شود. یانگ بر این باور بود که این تله‌های ذهنی می‌توانند زمینه‌ساز مشکلات روانشناختی در بزرگسالی شوند و افراد را در دام الگوهای رفتاری ناکارآمد قرار دهند. با این حال، او به اثرات مثبت طرحواره‌ها هم اشاره داشت. این اثرات زمانی که اطلاعات بیرونی با طرحواره‌ها هم‌سو باشند، خود را نشان می‌دهند و ممکن است باعث افزایش دانش و آگاهی فرد شوند.
انواع طرحواره‌ها
از نظر یانگ، طرحواره‌های ناسازگار همان تله های زندگی هستند که ممکن است به مشکلات مختلف روانشناختی منجر شوند. در مجموع ۱۸ تله زندگی داریم که شامل موارد زیر هستند:
۱- طرحواره رهاشدگی
این تله ذهنی در نتیجه تجربه ناامنی در دوران کودکی شکل می‌گیرد. افراد درگیر طرحواره از دست دادن یا رهاشدگی احساس عمیق و مداومی از ترس و نگرانی دارند و فکر می‌کنند افراد مهم زندگی‌شان، آن‌ها را ترک می‌کنند و تنها می‌گذارند. این تله زندگی باعث می‌شود فرد به ثبات و پایداری روابط خود مطمئن نباشد و مدام نگران از دست دادن عزیزانش باشد. از مهم‌ترین ویژگی‌های تله رهاشدگی می‌توان به وابستگی افراطی و طاقت‌فرسا، دشواری در ایجاد صمیمیت، ترس همیشگی از رها شدن، عزت‌نفس پایین و باورهای مخرب اشاره کرد.
بیشتر بدانید: اختلال شخصیت اجتنابی
۲- تله محرومیت هیجانی
محرومیت هیجانی، شایع‌ترین تله ذهنی است که به دلیل عدم دریافت محبت و توجه در دوران کودکی ایجاد می‌شود. فرد درگیر این تله زندگی دارای باورهای مخربی درباره ارزش خود و قابلیت دریافت عشق است. این افراد نمی‌توانند محبت دیگران را دریافت کنند و قادر نیستند نسبت به آن توجه و همدلی نشان دهند. احساس کمبود محبت، نداشتن همدلی و عدم حمایت در چالش‌ها و سختی‌های زندگی از نشانه‌های طرحواره محرومیت هیجانی است.
این تله ذهنی بر روی ارتباط با دیگران، شغل، سلامت روان و کیفیت زندگی تاثیر منفی می‌گذارد؛ به همین دلیل روان‌درمانگر در روش درمان طرحواره محرومیت هیجانی تلاش می‌کند تا فرد الگوهای ناسالم را بشناسد و آن‌ها را تغییر دهد.
۳- طرحواره بی‌اعتمادی
فرد درگیر این تله ذهنی در بدبینی و سوءظن همیشگی غرق شده است. او فکر می‌کند هیچکسی قابل اعتماد نیست و همه افراد می‌خواهند از او سوءاستفاده کنند یا به او آسیب بزنند. این افراد رفتار وسواسی و کنترل‌گرانه دارند و درگیر بدبینی دائمی هستند. در حال حاضر، می‌توان برای رفع این تله ذهنی، به کمک درمان تخصصی روی افزایش اعتمادبه‌نفس و ایجاد روابط سالم کار کرد.
بیشتر بدانید: اسکیزوئید چیست؟
۴- تله وابستگی
افراد دارای طرحواره وابستگی دل‌شان می‌خواهد استقلال داشته باشند و خودکفایی را تجربه کنند، اما این باور که همیشه به کمک کسی نیاز دارند، رهایشان نمی‌کند. این افراد فکر می‌کنند اگر کسی به آن‌ها کمک نکند، نمی‌توانند زنده بمانند و دائما از قبول مسئولیت شانه خالی می‌کنند. در واقع، آن‌ها مانند یک کودک بدون حضور اطرافیان آشفته می‌شوند. خوشبختانه می‌توان این تله ذهنی را به کمک روان‌درمانگر و آموزش راهبردهای مقابله‌ای سالم برای مدیریت احساسات برطرف کرد.
بیشتر بدانید: اختلال شخصیت وابسته
۵- طرحواره انزوای اجتماعی
فرد درگیر تله زندگی انزوای اجتماعی، در واقع درگیر طرحواره ترس از قضاوت است؛ به همین دلیل فکر می‌کند هیچ‌گاه نمی‌تواند با دیگران ارتباط برقرار کند و باید از اجتماع دور باشد. این تله زندگی تاثیرات بیرونی دارد و فرد با قرار گرفتن در جمع، دائما احساساتی مانند بی‌گانگی، متفاوت بودن نسبت به بقیه و در نتیجه اضطراب شدید را تجربه می‌کند. از نشانه‌های تله ذهنی انزوای اجتماعی باید به عدم تعلق، ترس از صمیمیت با افراد دیگر، دشواری در برقراری ارتباط و گوشه‌گیری اشاره کنیم.
بیشتر بدانید: اختلال شخصیت ضد اجتماعی
۶- تله شکست
فردی که درگیر طرحواره ترس از شکست است، دائما فکر می‌کند هیچ موفقیتی به دست نمی‌آورد. این افراد از به چالش کشیدن خود و انجام کارهای جدید می‌ترسند. چرا که همیشه انتظار شکست دارند، خود را بی‌ارزش می‌پندارند و در تصمیم‌گیری ناتوان هستند. برای درمان تله شکست باید از متخصص سلامت روان کمک بگیرید تا اعتمادبه‌نفس شما بیشتر شود و بتوانید بر ترس‌های خود غلبه کنید.
۷- طرحواره شرم و نقص
تله شرم و نقص، حس بی‌ارزشی و ناکافی بودن در فرد ایجاد می‌کند. در واقع، افراد درگیر این تله ذهنی فکر می‌کنند هیچ چیز ارزشمندی برای ارائه در این دنیا ندارند و دائما احساس شرم همراه آن‌هاست. این افراد بر نقایص و نقاط ضعف خود تمرکز دارند و نسبت به انتقاد دیگران حساسیت نشان می‌دهند. درمانگر معمولا در روش درمان طرحواره نقص و شرم بر روی اعتمادبه‌نفس فرد کار می‌کند تا او بتواند روابط سالم‌تری با اطرافیان برقرار کند.
۸- تله استحقاق یا بزرگ‌منشی
این تله ذهنی باعث می‌شود تا فرد فکر کند مورد بی‌عدالتی و بی‌انصاقی قرار گرفته و استحقاق بیشتری دارد. افراد درگیر طرحواره استحقاق، خود را نسبت به دیگران لایق زندگی بهتری می‌دانند و مسیر رسیدن به خواسته‌هایشان برایشان مهم نیست. این افراد همیشه حق‌به‌جانب هستند، از دیگران توقع بی‌جا دارند، رفتار سلطه‌جویانه نشان می‌دهند و نمی‌توانند ابراز همدلی کنند. گاهی‌اوقات، این افراد برای اینکه به هدف خود برسند، هدایای گران‌قیمت برای دیگران می‌خرند و در ظاهر کارهای خیرخواهانه انجام می‌دهند.
بیشتر بدانید: OCPD چیست؟
۹- طرحواره ایثار
نشانه اصلی این تله ذهنی که از آن تحت عنوان طرحواره از خودگذشتگی هم یاد می‌شود، توجه بیش از حد به خواسته‌های دیگران و قربانی کردن نیازهای خود است. در واقع، این افراد برای جلب محبت دیگران، بیش از حد فداکاری می‌کنند و نیازهای خود را در نظر نمی‌گیرند. آن‌ها معمولا قدرت «نه گفتن» ندارند و اگر به نیازهای خود توجه کنند دچار احساس گناه شدیدی می‌شوند.
۱۰- تله اطاعت
این تله ذهنی به دلیل زندگی با والدین سخت‌گیر در کودک شکل می‌گیرد و در بزرگسالی با نشانه‌هایی همچون ترس از مخالفت با دیگران، عدم قاطعیت در تصمیم‌گیری‌ها، احساس گناه همیشگی برای انجام هر کاری و خشم فروخورده همراه است. افراد درگیر این تله فکر می‌کنند باید همیشه خواسته‌های خود را سرکوب کرده و از دیگران اطاعت کنند. این طرحواره ممکن است به ۲ شکل اطاعت بر نیازها (تمایلات و خواسته‌ها سرکوب می‌شوند) و اطاعت بر عواطف (احساسات سرکوب می‌شوند) شکل بگیرد.
۱۱- طرحواره بازداری هیجانی
افراد درگیر تله ذهنی بازداری هیجانی، بیش از حد هیجانات خود، به‌ویژه احساسات منفی مانند خشم و غم را کنترل می‌کنند؛ زیرا تصور آن‌ها بر این است که احساسات‌شان دیگران را ناراحت می‌کند. همچنین، این احتمال را می‌دهند که هیجانات‌شان مورد تمسخر قرار بگیرد. در واقع، این افراد همیشه سعی می‌کنند با دلیل و استدلال، احساسات را بی‌اهمیت جلوه دهند. آن‌ها به شدت، ترس طرد شدن دارند؛ به همین دلیل معمولا در جمع صحبت نمی‌کنند یا کاری انجام نمی‌دهند.
۱۲- تله معیارهای سرسختانه
این طرحواره با نشانه‌هایی همچون کمال‌گرایی، انتقاد از خود و دیگران، عدم لذت از زندگی، ترس از شکست و ناکامی همراه است. افراد درگیر تله معیارهای سختگیرانه همیشه برای رسیدن به بهترین نتیجه تلاش می‌کنند و برای خود حق اشتباه قائل نیستند؛ به همین دلیل دائما استرس و اضطراب دارند. خوشبختانه تله معیارهای سرسختانه را می‌توان به کمک یادگیری روش‌های مقابله‌ای سالم برطرف کرد.
۱۳- طرحواره تنبیه
این تله ذهنی باعث می‌شود تا فرد خود را به خاطر اشتباهات ساده، لایق مجازات‌های سنگین بداند. افراد درگیر تله ذهنی تنبیه معمولا کم‌حوصله، عصبانی و کم‌تحمل هستند و نمی‌توانند خودشان را ببخشند.
۱۴- تله منفی‌گرایی
فرد درگیر تله ذهنی منفی‌گرایی یا بدبینی دائما به ابعاد منفی مسائل فکر می‌کند و بر این اعتقاد است که هیچ چیز خوبی در دنیا وجود ندارد. مهم‌ترین نشانه تله بدبینی، عدم لذت بردن فرد از زندگی و نادیده گرفتن جنبه‌های مثبت آن است.
۱۵- طرحواره خودکنترلی ناکافی
تله خودکنترلی ناکافی باعث می‌شود تا فرد نتواند احساسات و رفتار خود را کنترل کند. در واقع، فرد درگیر این تله ذهنی تمایل دارد بدون در نظر گرفتن پیامدها، بلافاصله به خواسته‌هایش برسد و از هرگونه محدودیت یا ساختاری فراری است. این افراد اغلب درگیر انفجار عواطف مانند عصبانیت یا اضطراب می‌شوند و ممکن است به سمت اعتیاد و رفتارهای بدون فکر سوق پیدا کنند.
۱۶- تله آسیب‌پذیری
زمانی که کودک با پدر و مادری زندگی کند که دائما نگران موارد مختلفی مانند بیماری، فقر، جنگ، ورشکستگی و هر چیز خطرناک دیگری هستند، ممکن است دچار طرحواره آسیب‌پذیری شود. این تله ذهنی دارای انواع مختلفی مانند تله آسیب‌پذیری سلامتی، فقر، خطر و از دست دادن کنترل است.
۱۷- طرحواره تاییدطلبی
از نشانه‌های تله ذهنی جلب توجه یا تاییدطلبی این است که فرد بیش از حد بر توانایی‌های خود تاکید می‌کند تا توجه دیگران را به دست آورد. این افراد حتی به دنبال جلب توجه و گرفتن تایید از غریبه‌ها هستند. آن‌ها برای مورد تحسین قرار گرفتن از بحث یا مخالفت کردن با دیگران اجتناب می‌کنند.
۱۸- تله خود توسعهنیافته
تله خود توسعهنیافته یا آمیختگی به حالتی اشاره دارد که فرد به شدت نسبت به یک یا چند نفر از اطرافیانش (اغلب یکی از والدین یا نامزد) وابستگی عاطفی دارد. این تله باعث می‌شود فرد نتواند به درستی هویت مستقل خود را داشته باشد و به صورت مستقل تصمیم بگیرد.
سبک مقابله‌ای طرحواره
یانگ، بنیانگذار طرحواره درمانی پس از مقایسه طرحواره های ناسازگار، سه نوع سبک مقابله‌ای برای تله‌های ذهنی تعریف کرد که شامل موارد زیر هستند:
- تسلیم: فرد خود را کاملا تسلیم طرحواره‌ها می‌کند. بدین معنی که بدون مقاومت، احساسات منفی ناشی از تله‌های ذهنی خود را می‌پذیرد و بر اساس آن رفتار می‌کند.
- اجتناب: فرد از موقعیت‌ها یا احساساتی که ممکن است، طرحواره را فعال کند دور می‌ماند. در واقع، هیچ‌گاه در موقعیتی قرار نمی‌گیرد که احساسات ناخوشایند مرتبط با تله‌های ذهنی فعال شوند.
- جبران افراطی: فرد به شیوه‌ای افراطی و معمولا برعکس طرحواره خود رفتار می‌کند تا احساسات ناشی از آن سرکوب شوند. مثلا فردی که درگیر تله انزوای اجتماعی است، بیش از حد در گروه‌های اجتماعی قرار می‌گیرد تا تله ذهنی خود را پنهان کند.
طرحواره درمانی چیست؟
طرحواره درمانی (Schema Therapy) نوعی از روان‌درمانی به‌شمار می‌آید که توسط طرحواره‌درمانگر (Schema Therapist) انجام می‌شود. بهترین طرحواره درمانگر فردی است که در نظریه طرحواره‌ها تخصص کافی داشته باشد. او به افراد کمک می‌کند تا الگوهای عمیق و ناهشیار ذهن، تحت عنوان تله‌های ذهنی یا همان طرحواره‌ها را بشناسند و تغییر دهند.
اهداف طرحواره درمانی
- شناسایی تله‌های ذهنی و منشا آن‌ها
- ریشه‌یابی تله‌های ذهنی در تجربیات اولیه زندگی
- اصلاح الگوی فکری و رفتاری نادرست و جایگزینی آن با الگوهای سالم
- بهبود کیفیت روابط و افزایش رضایت از زندگی
روش طرحواره درمانی
- تکنیک شناختی: به بررسی و بازسازی الگوهای فکری و رفتاری ناسازگارانه می‌پردازد.
- تکنیک تجربی: شامل تصویرسازی ذهنی است که در آن فرد با تجربیات گذشته مواجه می‌شود و در فضایی امن، احساسات سرکوب‌شده را تجربه می‌کند.
- تکنیک رفتاری: درمانگر به فرد کمک می‌کند تا الگوهای فکری و رفتاری ناسازگارانه خود را بشناسد و الگوهای سازگار را جایگزین کند.
طرحواره درمانی و کاربرد آن
پژوهشگران حوزه سلامت روان پس از مقایسه طرحواره های شناختی به این نتیجه رسیده‌اند که طرحواره درمانی روشی موثر برای درمان برخی اختلالات روانی است و به مراجعان کمک می‌کند تا ریشه مشکلات خود را شناسایی کنند و تغییر دهند. به طور کلی می‌توان، مهم‌ترین کاربرد این روش را شامل موارد زیر دانست:
- طرحواره درمانی برای اختلال شخصیت مرزی، اجتنابی، وابسته، وسواسی-اجباری، اضطرابی و افسردگی اساسی استفاده می‌شود.
- اختلالات خوردن، اعتیاد به مواد مخدر یا الکل و اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) را می‌توان به کمک طرحواره درمانی بهبود بخشید.
- افراد زیادی به دلیل تله‌های ذهنی ناسازگارانه‌ای که در کودکی شکل گرفته‌اند، در محیط شغلی فشار بیشتری را تجربه می‌کنند. در چنین شرایطی، درمانگر از طرحواره درمانی برای استرس شغلی کمک می‌گیرد.
- طرحواره درمانی برای کودک و نوجوان از آن جهت حائز اهمیت است که می‌تواند به عنوان یک روش کاربردی به شناسایی و تغییر الگوهای ناسازگار فکری و رفتاری کمک کند. کودک و نوجوان در چنین شرایطی، مشکلات‌شان را بهتر درک می‌کنند و به طور موثرتری با چالش‌های زندگی روبه‌رو می‌شوند.
نگاهی کوتاه به طرحواره‌ها
هر یک از ما دارای احساسات، تجربه‌ها و باورهایی هستیم که که از الگوهای ذهنی پنهانی به نام طرحواره‌ها نشات می‌گیرند. این الگوها یا تله‌های ذهنی از کودکی شکل گرفته‌اند و می‌توانند بر تفکر و رفتار ما تاثیر بگذارند. تله‌های ذهنی معمولا از دل تجربیات ناسازگار کودکی بیرون می‌آیند و در بزرگسالی باعث بروز اختلالات روانی یا رفتارهای غیر سالم می‌شوند. اگر به دنبال شناخت این تله‌ها و تغییر آن‌ها هستید باید به متخصص سلامت روان مراجعه کنید.
برای این کار می‌توانید به وب‌سایت درمانکده سر بزنید و با بهترین پزشکان متخصص از جمله روانشناس مشاوره آنلاین داشته باشید. همچنین، درمانکده این امکان را برای شما فراهم کرده تا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری دکتر روانشناس از روانشناس مورد نظر خود نوبت بگیرید. همچنین می‌توانید با روانپزشک آنلاین مشاوره داشته باشید و یا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری دکتر روانپزشک از روانپزشک مورد نظر خود نوبت بگیرید.
سوالات متداول
این تله ذهنی به باورها و الگوهای ناخودآگاهی اشاره دارد که افراد در ازدواج و نحوه تعامل با شریک زندگی به کار می‌برند. تله ذهنی ازدواج معمولا ناشی از مشاهده رابطه والدین و دیگر الگوهای زناشویی است.
طرحواره درمانی برای درمانگران خودبیداری به همراه دارد. این روش به درمانگران کمک می‌کند تا تله‌های ذهنی ناسازگار خودشان را درک کنند. در واقع، خودبیداری برای درمانگران یکی از ارکان اصلی بهبود کیفیت درمان است.
به طور کلی تله‌های ذهنی را می‌توان شامل ۲ دسته، یعنی تله‌های سازگار (الگوی ذهنی سالم و مثبت) و ناسازگار (الگوی ذهنی منفی و محدودکننده) دانست.
منابع: verywellmind | simplypsychology
