میکروب ها: باکتری ها، ویروس ها، قارچ ها و انگل های تک سلولی (پروتوزوآ)

میکروب ها چیستند؟

اصطلاح «میکروب» به مجموعه ای از موجودات میکروسکوپی از جمله باکتری ها، ویروس ها، قارچ ها و پروتوزوآ ها اطلاق می شود. میکروب ها، موجودات بسیار کوچکی هستند که بدون ابزارهای اختصاصی، که میکروسکوپ نامیده می شوند، نمی توان آن ها را مشاهده کرد. میکروسکوپ، تصویر میکروب ها را صدها و هزاران بار بزرگتر کرده و در نتیجه آن ها را قابل رویت می نماید. بسیاری از این میکروب ها منجر به ایجاد بیماری در انسان و دیگر جانوران می شوند.
تمام جانوران برای ادامه ی حیات خود به گرما، رطوبت و غذا نیاز دارند و میکروب ها نیز از این قاعده مستثنی نیستند. میکروب ها می توانند تمام این نیازها را از منابع متعددی تامین نمایند. مدفوع، زباله، ته مانده های مواد غذایی و حتی بدن انسان از جمله ی این منابع می باشند.

میکروب های بسیار زیادی در درون بدن انسان وجود دارند ولی با این حال منجر به ایجاد بیماری نمی شوند. همچنین وجود برخی از میکروب ها برای فعالیت مناسب برخی از بخش های بدن الزامی می باشد. بعنوان مثال، روده ها بدون وجود برخی از باکتری های «مفید» اختصاصی نمی توانند به خوبی غذا را هضم کنند.

میکروب های بی شمار دیگری نیز در محیط وجود دارند که فعالیت های مفیدی را انجام می دهند، نظیر باکتری های لاکتوباسیلوس که منجر به تبدیل شیر به ماست می شوند و یا بسیاری از انواع باکتری هایی که به تجزیه ی گیاهان و تبدیل آنها به کمپوست کمک می نمایند. شستشوی مناسب دست ها اغلب بهترین راه برای پیشگیری از ایجاد عفونت و بیماری می باشد.

انواع میکروب ها

1. باکتری ها

باکتری ها، ارگانیسم های کوچک تک سلولی هستند که مواد غذایی مورد نیاز خود را از محیط اطراف خود تامین می کنند. گاهی مواقع، این محیط می تواند کودک شما و یا هر موجود زنده ی دیگری باشد. باکتری ها بسیار کوچک هستند و مشاهده ی آنها بدون میکروسکوپ امکان پذیر نیست. برای اینکه متوجه شوید باکتری ها چقدر کوچک هستند، کافی است بدانید که در یک قاشق چای خوری، میلیارد ها باکتری وجود دارند. این به این معناست که باکتری ها حتی از یک دانه ی نمک یا نوک سوزن نیز کوچکتر هستند. اگر می توانستید نگاهی به انواع مختلف باکتری ها بی اندازید متوجه می شدید که این ارگانیسم ها به تمام اشکال یافت می شوند. برخی از آن ها شبیه توپ، برخی شبیه ویرگول و برخی دیگر نیز مشابه میله، دراز و باریک هستند. برخی از باکتری ها با زوائد طولی مو مانندی پوشانده شده اند که به آن ها کمک می کنند تا بتوانند در محیط حرکت کنند.

تعدادی از باکتری ها برای بدن مفید هستند چرا که به فعالیت منظم دستگاه گوارش کمک کرده و از ورود باکتری های آسیب رسان به درون بدن ممانعت می نمایند. برخی دیگر از باکتری ها نیز به منظور تولید دارو و واکسن مورد استفاده قرار می گیرند. اما باید توجه کرد که باکتری ها می توانند دردسر ساز نیز باشند و منجر به عفونت بخش های مختلف بدن نظیر دستگاه ادراری، گوش، گلو (توسط استرپتوکوک ها) و غیره شوند برای از بین بردن عفونت های باکتریایی می توان از آنتی بیوتیک ها استفاده کرد.

2. ویروس ها

ویروس ها از باکتری ها نیز کوچکتر هستند و حتی یک سلول کامل نیز به شمار نمی روند. به طور ساده تر می توان گفت که ویروس ها مواد ژنتیکی (DNA یا RNA ) بسته بندی شده در یک پوشش پروتئینی به شمار می روند. ویروس ها برای تکثیر خود به سلول های دیگر متکی هستند. یعنی برای ادامه ی حیات خود مجبورند وارد سلول های دیگر شوند (این سلول ها می توانند سلول های انسانی، حیوانی و یا گیاهی باشند).
هدف یک ویروس چیست؟ ویروس به محض پیدا کردن یک میزبان مناسب، شروع به تکثیر و انتشار خود می کند.

تصور کنید که یک ویروس وارد سلول های خونی تان شده است. در این صورت این ویروس می تواند در تمام بدن گردش کرده و به هر مکان دلخواهی انتشار یابد. برخی از ویروس ها وارد یک سلول شده و آن قدر تکثیر می شوند که نهایتا سلول میزبان پاره می شود. سپس ویروس های تازه تکثیر شده، از سلول پاره شده خارج شده و وارد سلول های میزبان جدید می شوند. ویروس ها رفتارهایی کاملا مرموز از خود نشان می دهند چرا که قادرند سریعا دچار جهش (تغییر) شده و خود را با محیط جدید تطبیق دهند.

ویروس ها در خارج از سلول های زنده فقط به مدت بسیار کوتاهی زنده می مانند. بعنوان مثال ویروس های موجود در مایعات عفونی بدن که در سطوحی مانند دستگیره ی در یا صندلی توالت به جا مانده اند، مدت کوتاهی زنده خواهند ماند. این ویروس ها سریعا از بین خواهند رفت مگر آنکه میزبان زنده ی مناسبی در اختیار آن ها قرار بگیرد. ویروس ها پس از ورود به بدن فرد به راحتی منتشر شده و باعث ایجاد بیماری می شوند. ویروس ها طیف وسیعی از بیماری های خفیف نظیر سرماخوردگی و آنفولانزا تا بیماری های شدید و خطرناک نظیر آبله و ایدز را بوجود می آورند.
آنتی بیوتیک ها تاثیری بر ویروس ها ندارند. در سال های اخیر، داروهای ضد ویروسی متنوعی علیه گروه کوچک و منتخبی از ویروس ها تولید شده اند.

3. قارچ ها

قارچ ها ارگانیسم هایی چند سلولی و گیاه مانند می باشند که مواد غذایی مورد نیاز خود را در یک محیط گرم و مرطوب و از منابعی نظیر گیاهان، غذاها و حیوانات تامین می نمایند.

چگونه یک قارچ در بدن انسان مستقر می شود؟ قارچ ها در محیط های گرم و مرطوب نظیر سطح زیرین سنگ ها و یا ترک های موجود بین انگشتان پا رشد می کنند. پر واضح است که قارچ هایی که بر روی سطح پوست زندگی می کنند هرگز ظاهری مانند قارچ های خوراکی یا غیر خوراکی (که ظاهر چتر مانند دارند) پیدا نخواهند کرد ولی با این حال باید توجه کرد که تمام قارچ ها از اسپور هایی تشکیل شده‌اند که دائما در حال جوانه زدن هستند تا اسپورهای بیشتر و بیشتری را به وجود بیاورند. این روش تکثیر به انتشار قارچ ها کمک می کند.

بسیاری از قارچ ها بی ضرر هستند. قارچ هایی که بر سطح پوست رشد می کنند ظاهری مانند راش (لکه) دارند و قابل درمان می باشند. این راش ها آسیب جدی ای به وجود نمی آورند ولی باعث خارش شدید پوست می شوند. راه رفتن بدون کفش در مکان های مورد علاقه ی قارچ ها (مکان هایی نظیر رختکن باشگاه که گرم و مرطوب می باشد) می تواند باعث ابتلا به بیماری های پوستی قارچی شود. بسیاری از بیماری های قارچی، نظیر بیماری «پای ورزشکاران» و عفونت های ایجاد شده توسط مخمرها در یک انسان سالم خطرناک نیستند. با این حال، عفونت با قارچ در افرادی با سیستم ایمنی ضعیف (مانند افراد مبتلا به ایدز یا سرطان) می تواند بسیار خطرناک و کشنده باشد.

4. پروتوزوآ ها

پروتوزوآ ها، همانند باکتری ها تک سلولی هستند ولی در مقایسه با آن ها بزرگتر بوده و دارای هسته و دیگر ساختارهای سلولی می باشند که باعث می شود این سلول ها شباهت بیشتری به سلول ها گیاهی و جانوری پیدا کنند.
پروتوزوآ ها مانند باکتری ها بسیار کوچک هستند. بسیاری از 20000 گونه ی مختلف پروتوزوآها در آب و در مکان هایی نظیر دریاچه ها، اقیانوس ها، رودها و تالاب ها زندگی می کنند. اگر یک قطره آب متعلق به یکی از مکان های بالا را زیر میکروسکوپ تماشا کنید، پروتوزوآ های کوچکی را مشاهده خواهید کرد که با دم شلاق مانند خود در محیط حرکت می کنند. پروتوزوآ ها در حقیقت از باکتری ها و بقایای موجودات دیگر تغذیه کرده و از این نظر مفید می باشند.

برخی از پروتوزوآ ها، انگل هستند و در بدن دیگر موجودات، از جمله انسان زندگی می کنند. بعنوان مثال، مالاریا یک پروتوزوآ ی انگلی است که در اثر گزش پشه ( پشه ی آنوفل) وارد سیستم خون می شود. مشکلات گوارشی ناشی از مصرف آب آلوده، مثال دیگری از بیماری های ناشی از عفونت با پروتوزوآ های انگلی می باشد.

پروتوزوآ ها به محیط مرطوب بسیار علاقه دارند. بنابراین عفونت های روده ای و دیگر بیماری های ناشی از آن ها نظیر آمیبیازیس و ژیاردیازیس از طریق آب آلوده منتشر می شوند. همانطور که گفته شد، برخی از پروتوزوآ ها خاصیت انگلی دارند. این به این معناست که این پروتوزوآ ها برای ادامه ی حیات خود وابسته به موجودات دیگر (نظیر جانوران و گیاهان) هستند. بعنوان مثال، پروتوزوآی عامل مالاریا، در داخل گلبول های قرمز رشد می کند و نهایتا نیز آن ها را از بین می برد. برخی از پروتوزوآ ها دارای کیست هستند که به آن ها کمک می کند تا به مدت طولانی در خارج از بدن انسان و نیز محیط های بسیار خشن زنده بمانند.

مشاهده بیشتر : دکتر متخصص عفونی

تفاوت عفونت و بیماری

بین دو مفهوم عفونت و بیماری تفاوت وجود دارد. عفونت زمانی ایجاد می شود که ویروس ها، باکتری ها و دیگر میکروب های بیماری زا وارد بدن شده و شروع به تکثیر نمایند. این در حالی است که بیماری زمانی به وجود می آید که سلول ها در نتیجه ی عفونت با عوامل مذکور، دچار آسیب شده باشند و علائم و نشانه های بیماری ظاهر شود.
سیستم ایمنی به هرگونه عفونت ایجاد شده واکنش نشان می دهد. بدن با ارتشی متشکل از گلبول های سفید، آنتی بادی ها و دیگر مکانیسم های دفاعی دیگر تلاش می کند تا از شر عفونت خلاص شود. بعنوان مثال، در حین مبارزه با ویروس سرما خوردگی، بدن دچار علائمی مانند سرفه، عطسه و تب می شود.

بهترین راه برای پیشگیری از ابتلا به بیماری چیست؟

پاسخ مشخص است پیشگیری از عفونت. با استفاده از روش های بسیار ساده ای نظیر شستشوی مرتب دست ها، پرهیز از تماس با افراد بیمار، پاکسازی سطوح پر تماس، پرهیز از آب و غذای آلوده و دریافت واکسن و داروهای مناسب می توان از ایجاد عفونت جلوگیری کرد.

شستشوی دست ها

شستشوی دست ها یکی از آسان ترین و در عین حال موثر ترین راه های پیشگیری از عفونت های مختلف می باشد که اغلب به فراموشی سپرده می شود. دست های خود را پیش از آماده سازی و یا خوردن غذا، پس از سرفه و عطسه، پس از تعویض پوشک نوزاد و پس از استفاده از سرویس بهداشتی به طور کامل بشویید. اگر صابون و آب در دسترس نبودند می توانید از محلول ها و ژل های ضد عفونی کننده ی الکلی استفاده نمایید.

واکسن ها

واکسیناسیون بهترین راهکار دفاعی در برابر ابتلا به برخی از بیماری های خاص می باشد. با افزایش اطلاعات محققان درباره ی علل ایجاد بیماری ها، تعداد بیماری های قابل پیشگیری با واکسن نیز افزایش یافته است. بسیاری از واکسن ها در دوران کودکی تزریق می شوند. با این حال، افراد بزرگسال نیز برای پیشگیری از بیماری هایی نظیر کزاز و آنفولانزا باید به صورت مرتب واکسینه شوند.

داروها

برخی از داروها باعث حفاظت کوتاه مدت در برابر برخی از میکروب های خاص می شوند. بعنوان مثال، چنانچه به یک منطقه ی پر خطر مسافرت کرده اید و یا در آن منطقه زندگی می کنید دریافت یک داروی ضد انگلی می تواند به صورت موقت باعث جلوگیری از عفونت با مالاریا شود.