دستگاه گوارش، سیستمی گسترده و تو در تو از ارگان‌های مختلف که در کنار هم عملکرد و نقش حیاتی را در بدن انسان‌ها و جانوران ایفا می‌کند. دستگاه گوارش تنها یک عضو نیست، بلکه همان طور که گفتیم تشکیل شده از قسمت‌های مختلف است. بخش‌هایی که در کنار هم یک کار تیمی فوق العاده و بدون نقص را انجام می‌دهند. غذا و مواد خوراکی که ما مصرف می‌کنیم از دهان تا زمان خروج از بدن و رسیدن به مقعد یک سفر طولانی مدت را پشت سر می‌گذارند. به طور کلی دستگاه و سیستم گوارشی موظف بوده تا مواد مورد نیاز و مغذی غذا را دریافت کرده و آن را به انرژی تبدیل کند. در نهایت چیزی که به درد نمی‌خورد را از بدن خارج کند. ما امروز در این مطلب از مجله درمانکده قصد داریم تا به طور مفصل همه چیز در مورد وظایف آن و عملکرد دستگاه گوارش به زبان ساده را بررسی کنیم. همراه ما باشید.
سیستم گوارش چیست؟
سیستم گوارش(Digestive System) شبکه‌ای از اندام‌ها و ارگان‌ها بوده که در هضم و جذب مواد مغذی غذایی که مصرف می‌کنیم به ما کمک می‌کند. این سیستم شامل دستگاه گوارش(Gastrointestinal tract) و همچنین سیستم صفراوی بوده که در ادامه بیشتر در مورد اجزای آن صحبت خواهیم کرد. همچنین این سیستم دارای اندام‌های توخالی بوده که از دهان شروع شده و تا مقعد ادامه دارد. همان طور که ممکن است بدانید سیستم صفراوی شامل صفرا و آنزیم‌هایی بوده از طریق مجاری صفراوی به دستگاه گوارش می‌رسند.
دستگاه گوارش(Gastrointestinal tract)
دستگاه گوارش که در دنیای پزشکی به اختصار به آن GI هم گفته می‌شود بخشی از سیستم گوارشی بوده که شامل اندام‌هایی از جمله دهان، مری، معده، روده کوچک، روده بزرگ و مقعد می‌باشد.
سیستم صفراوی(Biliary System)
سیستم صفراوی شامل ارگان‌هایی از جمله کبد، کیسه صفرا، پانکراس و مجاری صفراوی است.
در این مطلب تمرکز ما بر روی دستگاه گوارش یا همان GI است.
وظیفه دستگاه گوارش چیست؟
عملکرد و وظیفه دستگاه گوارش به محض خوردن مواد غذایی شروع می‌شود. در این مسیر ابتدا مواد غذایی با استفاده از آب دهان تجزیه شده و از طریق مری به ارگان‌های دیگر می‌رسد. ادامه هضم و جذب غذا به کمک انقباضاتی به نام پریستالسیس(peristalsis) صورت می‌گیرد. این انقباضات کمک کرده تا در هر مرحله مواد غذایی به اندام‌های موجود در این سیستم برسند. بعد از اینکه این دستگاه مواد ضروری را از غذا بدست آورد و آن را به انرژی تبدیل کرد مواد زائد را به صورت مدفوع از بدن خارج می‌کند.
فرآیند دستگاه گوارش شامل چند مرحله است؟
به طور کلی عملکرد این دستگاه شامل بلع، انقباض، ترشحات، هضم، جذب و دفع می‌شود.
بلع
عملیات بلع بعد از وارد شدن غذا به دهان آغاز می‌شود. در این مرحله به کمک بزاق و دیگر آنزیم‌ها غذا تجزیه شده و از حلق وارد مری می‌شود.
انقباض
در مرحله بعدی انقباضاتی که به آن‌ها در دنیای پزشکی پریستالسیس گفته شده کمک کرده تا غذا به اندام‌های دیگر برسد و عملیات هضم رسما آغاز شود.
ترشحات
منظور از ترشحات، ترشحات غدد درون ریز و برون ریزی بوده که به هضم و گوارش شیمیایی غذا کمک می‌کند.
هضم
منظور از هضم غذا فرآیند تجزیه غذا به کمک آنزیم‌های گوارشی در معده است.
جذب
جذب یعنی استخراج مواد مفید از غذایی که توسط فرد خورده شده است. جذب به کمک سلول‌های موجود در روده کوچک انجام می‌شود. جذب مواد مغذی یعنی تبدیل آن‌ها به انرژی و کمک به عملکرد درست بدن انسان.
دفع
در آخرین مرحله دفع را داریم. دفع یعنی خارج کردن مواد زائدی که دیگر قابل هضم نبوده که از طریق مقعد به صورت مدفوع خارج می‌شود.
چرا مسئله هضم غذا اهمیت زیادی دارد؟
بدن ما برای انجام درست کارها و سرپا ماندن به مواد مغذی و مایعات نیاز دارد. این مواد مغذی شامل کربوهیدارت‌ها، پروتئین، چربی‌ها، ویتامین‌ها، مواد معدنی و در نهایت آب است. سیستم گوارش و اندام‌هایی که عضوی از این سیستم هستند در کنار هم این مواد را از مواد غذایی استخراج می‌کنند. در نتیجه بدون عملکرد درست این سیستم بدن ما سلول‌های جدید نمی‌سازد، انرژی کافی برای انجام کارها ندارد و از همه مهم‌تر هیچ رشدی نخواهد داشت. به علاوه اینکه دستگاه گوارش ساعت و زمان ندارد بلکه در تمامی شبانه روز شبیه به یک موتور بخار در حال کار است. تنها با این تفاوت که کارکرد دستگاه گوارش در شب نسبت به روز آهسته‌تر است. به این خاطر که در زمان خواب شما غذا نمی‌خورید یا چیزی نمی‌نوشید. از طرفی اگر قبل از اینکه به رختخواب بروید یک وعده غذایی سنگین بخورید زمان کافی به این سیستم برای استراحت و ریکاوری نمی‌دهید و این می‌تواند عوارض ناخوشایندی به همراه داشته باشد.
حالا متوجه شدید که چرا عملکرد هضم و وظیفه دستگاه گوارش تا این اندازه حائز اهمیت است؟
بیشتر بدانید: آناتومی روده چیست؟
با دستگاه گوارش و اجزای تشکیل دهنده آن بیشتر آشنا شوید
دستگاه گوارش در کنار سیستم صفراوی سیستم گوارشی بدن را تشکیل می‌دهند. همان طور که بالاتر هم گفتیم دستگاه گوارش شامل اندام‌هایی از جمله دهان، مری، معده، روده کوچک، روده بزرگ و مقعد است. در کنار این اندام‌ها ارگان‌های سیستم صفراوی مانند پانکراس، کیسه صفرا، کبد و مجاری صفراوی عملکرد دستگاه گوارش را تکمیل می‌کنند.
در ادامه با معرفی هر اندام عملکرد و نقش آن را بررسی خواهیم کرد.
دهان
دهان شروع سفر دستگاه گوارشی است. جالب‌تر اینکه حتی قبل از خوردن غذا این فرآیند آغاز می‌شود. شما با دیدن و بوییدن غذا شروع به ترشح آب دهان می‌کنید. این آب دهان همان مایعی بوده که به تجزیه و شکستن غذا کمک می‌کند. بعد از خوردن غذا و وارد شدن آن به دهان به کمک دندان‌ها و زبان غذا به تکه‌های کوچک‌تری تبدیل شده و ظاهری جدید به خودش می‌گیرد. این شکل جدید غذا برای بدن انسان قابل جذب و استفاده است. بعد از قورت دادن هم غذا وارد گلو و بعد مری می‌شود.
مری
مری در گلو و در نزدیکی نای قرار گرفته که هنگام عملیات بلع غذا را از دهان دریافت می‌کند. در این مرحله اپیگلوت(Epiglottis) که مانند یک زبانه عمل می‌کند، مانع وارد شدن غذا به نای و خفگی فرد می‌شود. همینجا هم انقباضات پریستالسیس غذا را به معده می‌رسانند.
معده
معده یک اندام توخالی بوده که شبیه به یک ظرف غذا را در خود نگه داشته، غذایی که با آنزیم‌های معده مخلوط شده‌اند. این آنزیم‌ها تا جایی که مواد غذایی برای بدن قابل استفاده باشند به تجزیه ادامه می‌دهند. بعد از اینکه محتویات معده به اندازه کافی تجزیه و پردازش شد به روده کوچک فرستاده می‌شوند.
روده کوچک
روده کوچک از سه بخش اصلی با نام‌های اثنی عشر، ژژونوم و ایلئوم تشکیل شده است. روده کوچک یک لوله عضلانی بوده که با کمک آنزیم‌هایی که توسط پانکراس و صفرا آزاد می‌شوند غذا را تجزیه می‌کند. در واقع مواد مغذی را از غذا استخراج می‌کند. محتویات روده کوچک به صورت مواد نیمه جامد کارشان را شروع کرده و در نهایت بعد از جذب مواد مغذی باقی مانده‌ها از روده کوچک عبور کرده به سمت روده بزرگ می‌روند.
بیشتر بدانید: وظیفه روده چیست؟
پانکراس
پانکراس آنزیم‌های گوارشی را در دوازدهه ترشح کرده، موادی که پروتئین، چربی و کربوهیدارت‌ها را تجزیه می‌کنند. به علاوه اینکه پانکراس هورمون انسولین هم تولید کرده و آن را مستقیما وارد جریان خون می‌کند. همان طور که ممکن است بدانید انسولین اصلی‌ترین هورمون در بدن برای متابولیسم قند است.
کبد
کبد وظایف متعددی بر دوش دارد. اما در دستگاه گوارش موظف به پردازش مواد مغذی جذب شده توسط روده کوچک است.
کیسه صفرا
کیسه صفرا مایع صفراوی ذخیره شده در کبد را به اثنی عشر در روده کوچک منتقل می‌کند. این کار به جذب و هضم راحت‌تر چربی‌ها کمک بسزایی می‌کند.
روده بزرگ
روده بزرگ یا همان کولون مسئول پردازش مواد زائد باقی مانده از غذا است. این ارگان کمک کرده تا به راحتی مواد اضافی را دفع کنید. زمانی که مواد برای دفع آماده باشند به سمت راست روده می‌روند.
راست روده
راست روده طولی 12 تا 20 سانتی داشته و روده بزرگ را به مقعد می‌رساند. راست روده موظف است مواد اضافی یا همان مدفوع را تا زمان تخلیه در خود نگه دارد. زمانی که بدن و ذهن آماده دفع باشند راست روده با انقباض محتویات را دفع خواهد کرد.
مقعد
مقعد آخرین اندام از سیستم گوارشی بوده که 4 سانت طول داشته و تشکیل شده از عضلات کف لگن و همچنین اسفنکتر مقعدی است. عضلات اسفنکتر کمک کرده تا زاویه درستی بین راست روده و مقعد شکل بگیرد و مواد زائد در زمان نامناسب خارج نشوند.
در ادامه به طور خلاصه از وظایف مهم دستگاه گوارش در جدول گفته‌ایم:
| نام ارگان | وظیفه و عملکرد |
| دهان | دریافت غذا و تجزیه و شکستن آنانتقال غذا از طریق گلو به حلق |
| مری | منتقل کردن غذا از طریق حلق به سمت مری |
| معده | تجزیه شیمیایی پروتئیننرم کردن و مخلوط کردن غذا |
| روده کوچک | جذب مواد مغذی حاصل از تجزیه چربی‌ها، پروتئین و کربوهیدرات |
| پانکراس | ترشح آنزیم در دوازدهه به منظور تجزیه مواد غذایی |
| کبد | پردازش کردن مواد مغذی جذب شده توسط روده کوچک |
| کیسه صفرا | ارسال ماده صفراوی به دوازدهه به منظور جذب و هضم راحت چربی |
| روده بزرگ | تجزیه مواد باقی مانده تا جای ممکنانتقال مواد زائد به سمت راست روده |
| راست روده | دریافت مواد زائد از روده بزرگ و حفظ آن تا زمان مناسب برای تخلیه |
| مقعد | دهانه خارجی راست روده برای دفع مواد زائد یا همان مدفوع |
تا اینجای کار دیدیم که کار دستگاه گوارش در بدن چیست و نحوه عملکرد دستگاه گوارش را بررسی کردیم. در ادامه قصد داریم در مورد رایج‌ترین بیماری‌ها و عارضه‌هایی که این سیستم را درگیر می‌کنند صحبت کنیم.
در صورت لزوم می توانید با دکتر گوارش آنلاین مشورت کنید و هم می توانید به صورت حضوری به متخصص گوارش مراجعه کنید.
بیماری‌های رایج دستگاه گوارش
برخی از رایج‌ترین مشکلات و بیماری‌هایی که سیستم گوارشی را درگیر می‌کنند عبارت هستند از:
- سرطان
- اسهال
- زخم‌ها
- یبوست
- هموروئید
- بیماری کرون
- سوزش معده
- بیماری سلیاک
- سنگ کیسه صفرا
- رفلاکس اسید معده
- حساسیت به لاکتوز
- سندروم روده تحریک پذیر
- التهاب معده یا گاستروانتریت
- دیورتیکولوزیس و دیورتیکولیت
بیشتر بدانید: انواع بیماری های روده چیست؟
شاید برایتان سوال باشد که آیا این بیماری‌ها در کودکان هم دیده می‌شوند؟ از آن جایی که عملکرد دستگاه گوارش در کودکان و بزرگسالان یکسان است، پس بله، این بیماری‌ها مشترک هستند. فقط اینکه برخی عارضه‌ها مانند بیماری کیسه صفرا، حساسیت‌های غذایی، کرون روده، کولیت و سلیاک در کودکان شایع‌تر هستند.
راه‌کارهایی به منظور حفظ سلامت دستگاه گوارش
راه‌کارهایی که در این بخش بررسی می‌کنیم روش‌هایی عمومی به منظور حفظ سلامت دستگاه گوارش هستند، البته در صورتی که از قبل درگیر بیماری‌های سیستم گوارش نباشید. در صورتی که سابقه بیماری‌های گوارشی دارید باید با یک متخصص در این زمینه مشورت کنید و تحت مداوا و نظارت قرار بگیرید.
- به اندازه کافی آب بنوشید. آب کافی کمک کرده غذا در سیستم گوارشی راحت‌تر جریان داشته باشد.
- به رژیم غذایی‌تان فیبر اضافه کنید. فیبر کمک کرده حرکات روده منظم‌تر باشد.
- یک هرم و رژیم غذایی مناسب و متعادل را دنبال کنید. به عنوان مثال میوه و سبزیجات بیشتری بخورید و از غذاهای چرب و فرآوری شده دوری کنید.
- محصولات پروبیوتیک مصرف کنید. پروبیوتیک دارای باکتری‌های مفیدی بوده که باکتری‌های مضر دستگاه گوارش را از بین می‌برند.
- به اندازه کافی غذا را بجوید. آهسته غذا خوردن و جویدن زیاد غذا کمک کرده تا بدن زمان کافی برای هضم صحیح غذا داشته باشد.
- ورزش کنید. فعالیت‌های ورزشی و جاذبه در کنار هم کمک کرده تا غذا راحت‌تر در سیستم گوارش حرکت کند.
- از سیگار و الکل دوری کنید. این مواد نه تنها برای دستگاه گوارش بلکه برای تمامی بدن و حتی ذهن مضر هستند. به عنوان مثال الکل باعث شده تا میزان اسید معده بیشتر شود و این موضوع منجر به بروز سوزش معده یا رفلاکس می‌شود.
- استرس‌تان را به کمک متخصص یا با روش‌های کاربردی مدیریت کنید. استرس باعث بروز بسیاری از عارضه‌های دستگاه گوارش از جمله یبوست و اسهال است.
سخن پایانی
در این مطلب با عملکرد دستگاه گوارشی آشنا شدید. به یاد داشته باشید که یک بدن سالم در گرو یک دستگاه گوارش سالم است. سیستمی که به درستی کار کرده و عملیات جذب و دفع منظمی داشته باشد. عملکرد نادرست این سیستم به طور مستقیم بر روی روحیات فرد تاثیر می‌گذارد. پس اگر می‌خواهید حالتان خوب باشد حواستان به دستگاه گوارش‌تان باشد. درمانکده دوستدار سلامتی شما.
منابع: my.clevelandclinic – healthline – weightwatchers
