بیماری سالک یا لیشمانیوز (Cutaneous Leishmaniasis) یک بیماری انگلی است که به دلیل نیش پشه خاکی ماده به انسان منتقل میشود. این بیماری در مناطق گرمسیری شیوع بالاتری دارد و سالانه حدود ۱۹ هزار مورد ابتلا به سالک در ایران به ثبت می‌رسد. بیماری سالک انواع مختلفی دارد که هر یک در صورت عدم تشخیص و درمان به موقع می‌توانند تغییرات زیادی در بدن به ویژه در پوست ایجاد کنند.
از آن جایی که درمان این بیماری به مداخله زودهنگام نیاز دارد، شناخت و افزایش آگاهی عمومی در خصوص روش‌های درمان و پیشگیری از آن اهمیت زیادی پیدا می‌کند. در این مقاله از مجله درمانکده همراه ما باشید تا در مورد بیماری سالک، نحوه انتقال و روش پیشگیری از آن بیشتر صحبت کنیم.
فهرست محتوا:
بیماری سالک چیست؟
سالک یا بیماری لیشمانیوز (Leishmaniasis) نوعی بیماری انگلی است که بر اثر انگل لیشمانیاز (leishmaniasis) ایجاد میشود. این انگل از طریق نیش پشه خاکی از جنس ماده به انسان انتقال پیدا می‌کند. متخصصان از بیماری سالک به عنوان خطرناک‌ترین بیماری مناطق گرمسیری یاد می‌کنند که به طور جدی به آن توجه نمی‌شود. آن‌ها معتقدند بیماری لیشمانیاز را می‌توان بعد از مالاریا به عنوان دومین بیماری انگلی مرگبار معرفی کرد.
انواع بیماری لیشمانیوز
بیماری سالک با پشه خاکی آلوده به سه شکل اصلی ظاهر میشود:
۱- لیشمانیوز جلدی
سالک جلدی (Cutaneous Leishmaniasis) شایع‌ترین نوع لیشمانیوز است که باعث ایجاد زخم‌هایی در پوست میشود. بیماری سالک پوستی معمولا بدون درمان بهبود پیدا می‌کند، اما می‌توان به کمک راه‌کارهای درمانی، سرعت روند بهبودی را تسریع بخشید و از بروز عوارض جانبی جلوگیری کرد.
۲- لیشمانیوز مخاطی-جلدی
سالک مخاطی-جلدی (mucocutaneous leishmaniasis) از انواع نادر لیشمانیوز است. این نوع سالک، توسط انگلی که لیشمانیوز پوستی را ایجاد کرده، چند ماه پس از بهبود زخم‌های پوستی بروز پیدا می‌کند. سالک مخاطی-جلدی به مراتب خطرناکتر است؛ زیرا انگل‌ها به درون بینی، دهان و گلو نفوذ می‌کنند و غشای مخاطی را در این نواحی به طور جزئی یا کلی از بین می‌برند.
۳- لیشمانیوز احشایی
سالک احشایی (Visceral leishmaniasis) را با اسم سالک سیستماتیک یا کالا آزار (kala azar) هم می‌شناسند. این نوع از بیماری لیشمانیوز معمولا حدود ۲ الی هشت ماه پس از گزش پشه آلوده به انگل ایجاد میشود و اندام‌های داخلی مانند کبد، طحال و مغز استخوان را تخریب می‌کند. لیشمانیوز احشایی شدیدترین نوع سالک است و در صورت عدم درمان می‌تواند کشنده باشد.
علت بیماری سالک
عامل این بیماری، انگل تک یاخته‌ای از نوع لیشمانیاز است. این انگل در بدن پشه خاکی ماده رشد می‌کند و تکثیر میشود. زمانی که پشه خاکی ماده آلوده به انگل لیشمانیاز، انسان را نیش بزند، بیماری لیشمانیوز انتقال پیدا می‌کند. احتمال وجود این پشه در مناطق مرطوب و گرمسیری بیشتر است و معمولا هنگام طلوع آفتاب یا غروب بیرون می‌آید.
بیشتر بدانید: حشره دراکولا در ایران! با دراکولای حشرات آشنا شوید
بیماری سالک چگونه منتقل میشود؟
بیماری لیشمانیوز به طور مستقیم از فردی به فرد دیگر سرایت پیدا نمی‌کند. این بیماری توسط انگل لیشمانیاز ایجاد میشود و از طریق نیش پشه خاکی آلوده به این انگل انتقال پیدا می‌کند. بنابراین در جواب افرادی که می‌پرسند بیماری سالک واگیر دارد، باید بگوییم برای انتقال این بیماری به وجود پشه خاکی آلوده به انگل نیاز است که انسان را نیش بزند.
با این حال در موارد نادر ممکن است، بیماری از طریق انتقال خون، تزریق مواد مخدر با سوزن مشترک و از مادر به جنین منتقل شود. این روش انتقال بیماری سالک کمتر رایج است و انتقال عمده بیماری از طریق نیش پشه خاکی انجام میشود.
در برخی گزارشات آمده، حیوانات اهلی مانند سگ‌ها ممکن است ناقل انگل لیشمانیاز باشند. همچنین، در موارد نادر این امکان وجود دارد که انگل از حیوان به پشه خاکی و سپس به انسان منتقل شود.
علائم بیماری لیشمانیوز
در برخی افراد ممکن است، سالک بدون هیچ علامتی و به صورت خاموش بروز پیدا کند. نتیجه آزمایش عفونت پنهان سالک غیر طبیعی است و افراد مبتلا به آن معمولا دارای گلبول‌های قرمز خون پایین (کم‌خونی)، گلبول‌های سفید پایین (لکوپنی) و تعداد پلاکت پایین (ترومبوسیتوپنی) هستند.
زخم سالک
اگر به عکس بیماری سالک نگاه کنید، متوجه می‌شوید زخم سالک نوعی ضایعه پوستی سفت، قرمز رنگ و غیر حساس در اطراف محل گزش پشه است که رنگ آن با گذشت زمان تیره میشود. زخم‌های پوستی اصلی‌ترین نشانه لیشمانیوز جلدی هستند که ممکن است اسکار ناشی از آن‌ها برای همیشه باقی بماند. برای درک بهتر علائم عکس جوش اولیه سالک را در ادامه مشاهده کنید:
از علائم لیشمانیوز مخاطی می‌توان به ایجاد زخم‌های اولیه در دهان، بینی و روی لب‌ها اشاره کرد. این زخم‌ها معمولا یک تا پنج سال پس از بروز زخم‌های پوستی ایجاد می‌شوند. لیشمانیوز احشایی که شدیدترین نوع سالک است، معمولا با علائمی همچون موارد زیر همراه میشود:
- تب ادامه‌دار
- کاهش وزن شدید
- بزرگ شدن طحال
- بروز عفونت‌های دیگر
- بزرگ شدن کبد
- خونریزی
- تورم گره‌های لنفاوی
بیماری سالک در کودکان چگونه است؟
بیماری لیشمانیوز در کودکان هم رخ می‌دهد. این بیماری به دلیل سیستم ایمنی ضعیف‌تر کودکان ممکن است عوارض جدی‌تری در آن‌ها ایجاد کند. از علائم این بیماری در کودکان می‌توان به مواردی همچون تب مداوم، رنگ‌پریدگی، بی‌اشتهایی، کاهش وزن و تورم شکم اشاره کرد. در صورت مشاهده زخم‌های پوستی غیر عادی یا علائم مشابه با لیشمانیوز در کودکان، سریعا به پزشک متخصص پوست یا دکتر متخصص عفونی مراجعه کنید تا تشخیص دقیق و درمان مناسب انجام شود.
بیشتر بدانید: ساس از چی تغذیه میکنه؟
بیماری سالک باکتری است یا ویروس؟
بیماری سالک یا لیشمانیوز بر اثر انگل تک‌سلولی به نام لیشمانیاز ایجاد میشود. این انگل از گونه پروتوزوآها (Protozoa) است؛ بنابراین نباید آن را ویروس یا باکتری در نظر گرفت. به طور کلی می‌توان گفت، پروتوزوآها موجودات میکروسکوپی هستند که اصطلاحا به آن‌ها میکروب می‌گویند. سالک نوعی پروتوزوآ از دسته انگل‌ها به‌شمار می‌آید که از طریق نیش پشه خاکی آلوده به انسان سرایت پیدا می‌کند. در ادامه می‌توانید عکس میکروب سالک را مشاهده کنید:
از کجا بفهمیم پشه سالک نیش زده است؟
با مشاهده عکس سالک تازه متوجه می‌شوید که زخم‌های سالک در ابتدا به شکل جوش کوچک هستند. این زخم‌ها معمولا با مرور زمان در سطح پوست گسترش می‌یابند و ممکن است به زخم‌های بد شکل تغییر پیدا کنند.
بیشتر بدانید: علائم تب دنگی و راه‌های انتقال آن
اگر در مناطقی که این بیماری شایع است، زندگی می‌کنید یا به تازگی به آنجا سفر کرد‌ه‌اید و متوجه زخم غیر طبیعی روی پوست خود شده‌اید، حتما پزشک متخصص پوست یا دکتر متخصص عفونی را در جریان قرار دهید. پزشک در چنین شرایطی برای تشخیص انگل لیشمانیاز، معاینات دقیق فیزیکی، آزمایشات مخصوص و نمونه‌برداری از زخم‌ها انجام می‌دهد.
برای بیماری سالک چه باید کرد؟
گزینه‌های درمان سالک شامل موارد زیر می‌شوند:
۱- دارو درمانی
داروی ضد انگل آمفوتریسین بی (Amphotericin B) برای درمان سالک استفاده میشود. همچنین، پزشک برای زخم‌های ناشی از سالک مخاطی-جلدی، لیپوزومال آمفوتریسین بی (Liposomal Amphotericin B) و پارومومایسین (Paromomycin) تجویز می‌کند. از دیگر داروهای مناسب برای درمان سالک احشایی می‌توان به سدیم استیبوگلوکونات ، آمفوتریسین بی، پارومومایسین و میلتفوسین اشاره کرد.
۲- درمان غیر دارویی
در برخی مواقع، پزشک علاوه بر درمان دارویی از روش‌های زیر برای بهبود اسکار و زخم سالک استفاده می‌کند:
- کرایوتراپی
- لیزردرمانی
- حرارت درمانی
۳- درمان خانگی
استفاده از شیره فلوس معروف‌ترین درمان خانگی سالک به‌شمار می‌آید. فلوس یک درخت بسیار بلند در مناطق گرمسیری است که آن را می‌شکنند تا مغزش که شامل شیره و هسته میشود را درون آب بخیسانند. بدین شکل، هسته را از مغز فلوس جدا می‌کنند و شیره‌اش را درون آب می‌جوشانند. زمانی که شیره فلوس غلیظ شد و از حرارت افتاد، آن را به شکل پماد روی زخم سالک می‌گذارند. تکرار این روش درمان خانگی سالک به مرور زمان باعث بهبود آن میشود.
بیشتر بدانید: آیا تب دنگی واگیردار و کشنده است؟
راه های پیشگیری از بیماری سالک
در حال حاضر، واکسن یا دارویی برای پیشگیری از بیماری لیشمانیوز وجود ندارد. بهترین روش جلوگیری از ابتلا به سالک، این است که در معرض نیش پشه خاکی نباشید. برای این منظور کافیست نکات زیر را به دقت رعایت کنید:
- شلوار بلند، تیشرت‌های آستین بلند و جوراب‌های بلند بپوشید تا بخش زیادی از بدن شما را بپوشانند.
- اسپری دافع حشرات را روی پاچه شلوار و لبه آستین خود بزنید.
- اگر تصمیم دارید در محلی بیرون از خانه بخوابید، حتما از اسپری حشره‌کش استفاده کنید.
- از غروب تا طلوع خورشید در فضای باز و بیرون از خانه نمانید.
- در هوای گرم از کولر یا پنکه استفاده کنید تا از گردش پشه درون خانه جلوگیری کند.
- هنگام خواب در فضای باز از پشه‌بندهایی با منافذ بسیار ریز استفاده کنید تا پشه خاکی نتواند وارد آن شود.
- درون پشه‌بند از اسپری حشره‌کش حاوی مواد پیرتروید (pyrethroid) استفاده کنید.
راهنمای مراجعه به پزشک
سالک یکی از بیماری‌های پوستی نسبتا شایع در مناطق گرمسیری است که بر اثر نیش پشه خاکی آلوده به انگل لیشمانیاز ایجاد میشود. این بیماری معمولا با زخم‌های پوستی ماندگار همراه است و در موارد شدیدتر به اندام‌های داخلی مانند کبد و طحال آسیب می‌رساند. از همین‌رو توصیه می‌کنند، اگر زخم پوستی غیر معمولی را روی پوست‌تان مشاهده کردید که ابتدا به شکل جوش کوچک بود، اما به مرور زمان گسترش یافته، حتما به پزشک متخصص پوست یا دکتر متخصص بیماری‌های عفونی مراجعه کنید.
شما می‌توانید به وب‌سایت درمانکده سر بزنید و با بهترین پزشکان متخصص از جمله متخصص پوست آنلاین مشورت کنید. همچنین، درمانکده این امکان را برای شما فراهم کرده تا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری متخصص پوست از متخصص مورد نظر خود نوبت بگیرید. همچنین می‌توانید با دکتر متخصص بیماری‌های عفونی آنلاین مشاوره داشته باشید و یا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری متخصص بیماری‌های عفونی به متخصص مد نظر خود مراجعه کنید.
سوالات متداول
این بیماری از فردی به فرد دیگر منتقل نمی‌شود. اصلی‌ترین راه انتقال و سرایت بیماری لیشمانیوز این است که پشه خاکی آلوده به انگل لیشمانیاز انسان را نیش بزند.
بیماری لیشمانیوز بر اثر نیش پشه خاکی ماده که آلوده به انگل لیشمانیاز است، به انسان منتقل میشود. در برخی منابع آمده که این انگل ممکن است در بدن حیواناتی مانند سگ، روباه، جوندگان و گربه هم زنده بماند.
خیر. در بسیاری از منابع معتبر آمده است که این بیماری فقط از طریق نیش پشه خاکی آلوده به انگل لیشمانیاز منتقل میشود.
منابع: healthline | who | cdc
