کودک آزاری و باورهای غلط درباره آن؛ بی‌توجهی به کودک چه پیامدهایی دارد؟

کودک آزاری یک مسئله جدی است که به شدت سلامت جسمی و روانی کودکان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این پدیده در جوامع مختلف رخ می‌دهد و شامل انواع رفتارهای آسیب‌رسان از جمله آزار جسمی، روانی و جنسی است.

کودک آزاری توسط پدر و مادر یا سایر سرپرستان کودک، اقوام نزدیک، مربیان و حتی افراد غریبه اتفاق می‌افتد. این مقاله از مجله درمانکده به بررسی پیامدهای اذیت کردن کودک و راه‌های مقابله با آن اختصاص دارد. با ما همراه باشید.

کودک آزاری چیست؟

کودک آزاری از دیدگاه روانشناسی به معنی آسیب رساندن به سلامت جسمی، روانی و عاطفی کودکان است. اذیت و آزار جسمی به دلیل علائمی که از خود به‌جا می‌گذارد معمولا به سرعت تشخیص داده می‌شود. اما همه نشانه‌های کودک ازاری به یک اندازه آشکار نیستند.

نادیده گرفتن نیازهای کودکان، قرار دادن آن‌ها در موقعیت‌های خطرناک یا القاء حس بی‌ارزشی به آن‌ها هم یک نوع آزار و اذیت محسوب می‌شود. چرا که می‌تواند به آسیب‌های عمیق و ماندگار منجر شود.

شناخت انواع مختلف کودک آزاری

کودک آزاری توسط پدر، مادر یا سایر افراد بزرگسال که ممکن است آشنا یا غریبه باشند، اتفاق می‌افتد. این پدیده اشکال مختلفی دارد که همه آن‌ها روی سلامت روان کودک تاثیر می‌گذارند و در نهایت به احساس عدم امنیت و تنهایی منجر می‌شوند. در ادامه انواع مختلف کودک آزاری را معرفی می‌کنیم.

۱. کودک آزاری روانی یا عاطفی

گاهی‌اوقات اذیت کردن کودک به شکل تجاوز کلامی، تجاوز روانی یا سوء‌استفاده عاطفی بروز می‌کند. در این شرایط، فرد آزارگر با استفاده از کلمات به سلامت روان کودک و رشد اجتماعی او صدمه می‌زند. نمونه‌هایی از این نوع سوء‌استفاده عبارت‌اند از:

• تحقیر، توهین و تخریب شخصیت
• گذاشتن اسم‌های تحقیرآمیز روی کودک و مقایسه منفی او با دیگران
• گفتن جملات منفی به کودک (برای مثال، تو خوب نیستی یا بی‌ارزشی)
• داد زدن مکرر، تهدید یا زورگویی
• صحبت نکردن با کودک یا نادیده گرفتن درخواست‌های او به عنوان مجازات
• محدود کردن تماس بدنی با کودک مانند در آغوش گرفتن، بوسیدن یا سایر رفتارهای محبت‌آمیز
• قرار دادن کودک در معرض خشونت دیگران یا حیوانات خانگی

۲. بی‌توجهی به کودک

بی‌توجهی به کودک به معنی عدم تامین نیازهای اساسی کودک است که شامل تغذیه، پوشاک، بهداشت یا نظارت کافی می‌شود. متاسفانه، همیشه نمی‌توان کودک آزاری از نوع غفلت یا بی‌توجهی را به راحتی تشخیص داد. چون اثرات مخرب خود را به تدریج نشان می‌دهد و اغلب فاقد نشانه‌های جسمی آشکار است.

وقتی از بی‌توجهی صحبت می‌شود، معمولا این نوع کودک آزاری توسط مادر، پدر یا سایر سرپرستان کودک رخ می‌دهد. البته گاهی‌اوقات ممکن است والدین از نظر جسمی یا روحی نتوانند از فرزند مراقبت کنند. برای مثال، به دلیل بیماری یا آسیب‌دیدگی قادر به انجام این کار نباشند. در سایر موارد هم سوء مصرف الکل یا مواد مخدر می‌تواند توانایی والدین را برای حمایت از کودک مختل کند.

۳. آزار جسمی

آزار جسمی یک نوع کودک آزاری وحشیانه است که به آسیب‌دیدگی بدن منجر می‌شود. این پدیده ممکن است در اثر تلاش عامدانه برای آسیب رساندن به کودک یا به دلیل تنبیه بیش از حد اتفاق بیفتد. بسیاری از والدین بدرفتار اصرار دارند که اعمال آن‌ها صرفا نوعی ادب کردن فرزندشان است. در حقیقت، این کار را برای آموزش رفتار درست به کودک موثر می‌دانند. از ویژگی‌های آزار جسمی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• غیر قابل پیش‌بینی بودن: کودک نمی‌داند چه چیزی قرار است والدین را خشمگین کند. چون هیچ مرز و قانون مشخصی وجود ندارد.
• خشم ناگهانی: والدین از روی عصبانیت عمل می‌کنند و انگیزه‌ای برای تربیت و آموزش عاشقانه فرزندشان ندارند. هر چقدر والدین بیشتر عصبانی شوند، شدت آزار بیشتر است.
• استفاده از ترس برای کنترل رفتار کودکان: والدین معتقدند فرزندشان باید از آن‌ها بترسد. بنابراین برای مودب نگه داشتن او از آزار جسمی استفاده می‌کنند.

۴. سوء‌استفاده جنسی

سوء‌استفاده جنسی از کودکان به دلیل احساس شرم و گناه یکی از انواع پیچیده آزار و اذیت است. ذکر این نکته ضروری است که سوءاستفاده جنسی همیشه با تماس بدنی همراه نیست. حتی قرار دادن کودک در معرض صحنه‌های جنسی هم می‌تواند یک نوع سوء‌استفاده محسوب ‌شود. آزار جنسی با پیامدهای مخربی همراه است. به عنوان مثال:

• کودکانی که مورد سوء‌استفاده جنسی قرار می‌گیرند اغلب احساس شرم و گناه دارند.
• کودکان ممکن است خود را در بروز حادثه مقصر بدانند. این امر می‌تواند در بزرگسالی به احساس تنفر از خود و مشکلات جنسی منجر شود.

شرم ناشی از سوء‌استفاده جنسی، صحبت کردن در مورد آن را بسیار دشوار می‌کند. کودکان ممکن است نگران باشند که دیگران حرف‌شان را باور نکنند یا از دست آن‌ها عصبانی شوند. به همین دلیل، معمولا اتهامات دروغین در مورد سوء‌استفاده جنسی معمول نیست. در صورتی که کودک درباره این موضوع با شما صحبت کرد، آن را جدی بگیرید. همچنین اگر می‌خواهید درباره تجاوز و سوء‌استفاده اطلاعات بیشتری کسب کنید، مقاله «تجاوز چیست» را بخوانید.

علائم هشداردهنده کودک آزاری

علائم سوء‌استفاده عاطفی شامل موارد زیر است:

• گوشه‌گیری، ترس یا اضطراب بیش از حد از انجام کار اشتباه
• افراط در رفتار (منفعل بودن، پرخاشگری شدید و…)
• عدم وابستگی به والدین یا سرپرستان خود
• داشتن رفتارهای مشابه بزرگسالان (مراقبت از سایر کودکان) یا نوزادان (مکیدن انگشت شست)

علائم سوء‌استفاده جسمی عبارت‌اند از:

• کبودی، ورم یا صدمات جسمی مکرر
• همیشه در حالت آماده باش بودن، به گونه‌ای که انگار قرار است اتفاق ناخوشایندی رخ دهد
• آسیب‌دیدگی‌هایی که شبیه جای دست یا کمربند به نظر می‌رسند
• اجتناب از لمس شدن یا عدم تمایل به رفتن به خانه
• استفاده از لباس نامناسب برای پوشاندن جای آسیب‌ها (برای مثال، در روزهای گرم پیراهن آستین‌بلند می‌پوشد)

از علائم بی‌توجهی به کودک می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• پوشیدن لباس نامناسب، کثیف یا ناسازگار با آب و هوا
• بهداشت ضعیف (کثیف بودن موها یا بوی نامطبوع بدن)
• ابتلا به بیماری‌های درمان‌نشده
• بازی کردن در شرایط غیر ایمن و بدون مراقب
• غیبت از مدرسه یا دیر رسیدن به مدرسه

سوء‌استفاده جنسی هم علائم خاصی دارد که عبارت‌اند از:

• مشکل در راه رفتن یا نشستن
• آگاهی از اعمال جنسی یا حتی داشتن رفتارهای اغواگرانه
• تلاش جدی برای دوری کردن از یک شخص خاص بدون دلیل مشخص
• بارداری یا ابتلا به عفونت‌های مقاربتی (به‌ویژه در افراد کمتر از ۱۴ سال)
• فرار از خانه

عوارض و اثرات کودک آزاری

سوء‌استفاده و بی‌توجهی معمولا در ذهن کودک آسیب‌های ماندگاری به‌جا می­‌گذارد. بعضی از این آسیب‌ها ممکن است جسمی باشند. اما آسیب‌های عاطفی تاثیرات بیشتر و طولانی‌تری دارند؛ به طوری که به احساسات کودک و روابط او در آینده صدمه می‌زنند و عملکرد او را در خانه، محل کار یا مدرسه تحت تاثیر قرار می‌دهند. این اثرات معمولا خود را در قالب موارد زیر نشان می‌دهند:

• عدم اعتماد به دیگران و مشکل در برقراری ارتباط با آن‌ها
• احساس بی‌ارزش بودن
• مشکل در مدیریت احساسات و ابتلا به اضطراب و افسردگی در دوران بزرگسال

عوامل خطر کودک آزاری

کودکان در بعضی از موقعیت‌های خاص بیشتر در معرض خطر آزار و اذیت هستند. رایج‌ترین عوامل خطر عبارت‌اند از:

• ابتلای والدین به سوء مصرف الکل یا مواد مخدر
• ابتلای والدین به بیماری‌های روانی درمان‌نشده مثل افسردگی و اختلال دوقطبی
• عدم مهارت والدین برای تربیت صحیح کودک
• پراسترس بودن زندگی والدین به دلیل مشکلات زناشویی، مشکلات مالی و…

باورهای غلط درباره کودک آزاری

در مورد آزار کودکان باورهای نادرست رایجی وجود دارد که در ادامه به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

۱. فقط رفتار خشونت‌آمیز آزار و اذیت محسوب می‌شود

خشونت و بدرفتاری جسمی فقط یکی از انواع کودک آزاری است. بی‌توجهی به کودک و سوء‌استفاده جنسی یا عاطفی هم می‌تواند به اندازه رفتار خشونت‌آمیز آسیب‌رسان باشد. از آنجا که این نوع آزارها همیشه علائم واضح ندارند، دیگران کمتر در مورد آن‌ها مداخله می‌کنند.

۲. فقط افراد بد از فرزندان خود سوء‌استفاده می‌کنند

همه والدین یا سرپرستان عمدا به کودکان آسیب نمی‌رسانند. بسیاری از آن‌ها در گذشته مورد سوء‌استفاده قرار گرفته‌اند و راه دیگری برای ترتیب کودک بلد نیستند. این افراد ممکن است با مشکلات سلامت روان یا اختلال سوء مصرف مواد مخدر هم دست و پنجه نرم کنند.

۳. سوء‌استفاده در خانواده‌های خوب اتفاق نمی‌افتد

سوء‌استفاده و غفلت فقط در خانواده‌های فقیر یا محله‌های خاصی از شهر رخ نمی‌دهد. این رفتار در همه گروه‌های نژادی، اقتصادی و فرهنگی بروز می‌کند.

۴. بیشتر کودک‌آزاران غریبه هستند

هر چند آزار و اذیت توسط افراد غریبه هم اتفاق می‌افتد؛ اما بیشتر سوء‌استفاده‌کنندگان از اعضای خانواده یا افراد نزدیک خانواده هستند.

۵. کودکان بدسرپرست همیشه به یک فرد بدرفتار تبدیل می‌شوند

کودکان بدسرپرست به احتمال زیاد همین چرخه را در بزرگسالی خود هم تکرار می‌کنند و ناخودآگاه آنچه را که در کودکی تجربه کرده‌اند انجام می­‌دهند. اما بسیاری از آن‌ها انگیزه زیادی برای محافظت از فرزندان خود دارند و به والدین عالی تبدیل می­‌شوند.

چگونه به عنوان یک والد رفتارهای نادرست خود را تشخیص دهیم؟

تربیت فرزندان یکی از بزرگترین چالش‌های زندگی است؛ به طوری که می‌تواند در آرام‌ترین والدین هم عصبانیت و سرخوردگی ایجاد کند. موارد زیر علائم مهمی هستند که نشان می‌دهند شما به احتمال زیاد رفتار خوبی با فرزندتان ندارید:

• نمی‌‌توانید خشم خود را کنترل کنید. در این شرایط آنچه که به عنوان یک ضربه ملایم به پشت کودک وارد می‌شود، ممکن است به ضربه‌های سخت‌تر و محکم‌تر تبدیل شود. همچنین احتمال دارد به تدریج بلندتر فریاد بکشید و نتوانید جلوی خود را بگیرید.
• از نظر عاطفی احساس می‌کنید از کودک خود جدا هستید. به قدری احساس درماندگی می‌کنید که نمی‌خواهید هیچ کاری در ارتباط با فرزندتان انجام دهید. فقط دوست دارید تنها بمانید و فرزندتان ساکت باشد.
• تامین نیازهای روزمره کودک برای شما غیر ممکن به نظر می‌رسد. همه افراد ممکن است در تامین نیازهای اساسی کودک از جمله غذا، پوشاک، مدرسه رفتن و… با چالش روبه‌رو شوند. با این حال، اگر مدت زیادی است که قادر به انجام این کارها نیستید، احتمال دارد به فرزندتان صدمه بزنید.
• دیگران دائما ابراز نگرانی می‌کنند. ممکن است از ابراز نگرانی دیگران در مورد فرزندتان ناراحت شوید. با این حال، بهتر است به دقت به صحبت‌های افراد معتمد و قابل احترام فکر کنید.

نحوه شکستن چرخه سوء‌استفاده و کودک آزاری

اگر در گذشته مورد کودک آزاری قرار گرفته‌اید، تولد فرزندتان می‌تواند به یادآوری خاطرات منجر شود و احساسات شدیدی را در شما ایجاد کند. در این شرایط ممکن است از عصبانیت خود شوکه شوید و احساس کنید نمی‌توانید آن را کنترل کنید. با این حال، به یاد داشته باشید که شما مهم‌ترین فرد زندگی فرزندتان هستید و با راه‌کارهای مختلف می‌توانید الگوهای رفتاری قدیمی را کنار بگذارید و احساسات‌تان را کنترل کنید. بر این اساس رعایت نکات زیر می‌تواند کمک‌کننده باشد:

• بیاموزید چه چیزی با سن کودک سازگار است و چه چیزی برای او مناسب نیست. داشتن انتظارات واقع‌بینانه از آنچه که کودکان در سنین خاص می‌توانند تحمل کنند، به شما کمک می‌کند از رفتارهای طبیعی فرزندتان خشمگین نشوید. برای مثال، نوزادان تازه متولدشده قرار نیست تمام شب را بدون گریه کردن بخوابند و کودکان نوپا هم نمی‌توانند برای مدت زمان طولانی آرام بنشینند.
• مهارت‌های تربیت فرزند را بیاموزید. سعی کنید تکنیک‌های تربیتی مناسب را یاد بگیرید. کلاس‌ها، کتاب‌ها و سمینارهای مختلفی درباره این موضوع وجود دارد.
• مراقب خودتان باشید. اگر به اندازه کافی استراحت نکنید، احتمال اینکه تسلیم خشم شوید بسیار زیاد است. کم‌خوابی به تحریک‌پذیری شما می‌افزاید و به رفتارهای خشونت‌آمیز منجر می‌شود.
• از روانشناس کمک بگیرید. اگر الگوهای سوء‌استفاده و بدرفتاری در شما ریشه‌دار باشند، مقابله با آن‌ها بسیار دشوار است. اگر نمی‌توانید به تنهایی احساسات و رفتارهای خود را کنترل کنید، وقت آن است که نزد متخصص سلامت روان بروید.

چگونه می‌توان به کودک بدسرپرست کمک کرد؟

اگر فکر می‌کنید کودک مورد آزار و اذیت قرار گرفته است، اقدامات زیر را انجام دهید:

• از کودک حمایت کنید و به او اطمینان خاطر بدهید. صحبت کردن درباره این موضوع هم برای شما و هم برای کودک بسیار سخت است. هنگام گفتگو با کودک بدسرپرست سعی کنید با گفتار و عمل خود از او حمایت کنید تا به صحبت کردن تشویق شود.
• از انکار بپرهیزید و آرام باشید. اگر حرف کودک را انکار کنید یا نسبت به آنچه که می‌گوید حس انزجار نشان دهید، ممکن است کودک از ادامه صحبت منصرف شود. بنابراین سعی کنید تا حد امکان آرام و صبور باشید.
• بازجویی نکنید. کودک باید با کلمات خودش برای شما توضیح دهد که چه اتفاقی افتاده است. کودک را در حین گفتگو مورد بازجویی قرار ندهید. چون این کار ممکن است باعث گیجی و سردرگمی کودک شود و توضیح ادامه داستان را برای او دشوار کند.
• به کودک بگویید که هیچ کار اشتباهی انجام نداده است. به کودک اطمینان دهید که گفته‌هایش را جدی می‌گیرید و او را در بروز این اتفاق مقصر نمی‌دانید.
• ایمنی را فراموش نکنید. اگر احساس می‌کنید در صورت مداخله، امنیت شما یا کودک به خطر می‌افتد، این کار را به متخصصان بسپارید.

کلام پایانی

در این مقاله سعی کردیم شما را با عواقب آزار و اذیت کودکان و علائم هشداردهنده این پدیده آشنا کنیم. برای کسب اطلاعات بیشتر درباره راه‌های مقابله با کودک آزاری بهتر است به روانشناس مراجعه کنید. شما می‌توانید به وب‌سایت درمانکده سر بزنید و با بهترین پزشکان متخصص از جمله روانشناس آنلاین مشورت کنید. همچنین، درمانکده این امکان را برای شما فراهم کرده تا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری روانشناس از روانشناس مورد نظر خود نوبت بگیرید.

سوالات متداول

منبع: .helpguide