همه چیز در مورد پیوند مغز استخوان؛ از نحوه انجام تا عوارض احتمالی

پیوند مغز استخوان یا پیوند سلول‌های بنیادی می‌تواند درمان موثری برای افراد مبتلا به سرطان‌های خاص از جمله سرطان خون باشد. از این روش برای درمان اختلالات خونی و بیماری‌های خود ایمنی هم استفاده می‌شود. با مطالعه این مقاله از مجله سلامت درمانکده می‌توانید با جزئیات این روش و عوارض احتمالی آن آشنا ‌شوید.

عمل پیوند مغز استخوان چیست؟

پیوند سلول‌های بنیادی اقدامی است که برای جایگزین کردن سلول‌های بنیادی سرطانی، غیر طبیعی یا آسیب‌دیده با سلول‌های سالم انجام می‌شود. پزشکان در بیشتر موارد از سلول‌های بنیادی خون محیطی استفاده می‌کنند که سلول‌های بنیادی نابالغ در جریان خون شما هستند. اما گاهی‌اوقات ممکن است از سلول‌های بنیادی مغز استخوان یا خون بند ناف هم استفاده شود.

سلول‌های بنیادی نوع خاصی از سلول هستند که توانایی تقسیم و تبدیل به انواع مختلف سلول‌های تخصصی را دارند. به همین دلیل، مطالعه روی آن‌ها می‌تواند به پیشرفت‌های مهمی در درمان بیماری‌ها و بهبود کیفیت زندگی بیماران منجر شود.

پیوند مغز استخوان برای چه بیماری هایی است؟  

افراد معمولا پیوند سلول‌های بنیادی را زمانی انجام می‌دهند که سایر درمان‌ها موثر نباشند یا بیماری آن‌ها پس از درمان عود کند. در ادامه درباره این بیماری‌ها اطلاعات بیشتری کسب می‌کنید.

۱. سرطان خون

در بسیاری از موارد از پیوند مغز استخوان برای درمان انواع سرطان خون استفاده می‌شود، از جمله:

• مولتیپل میلوما
• لنفوم هوچکین و لنفوم غیر هوچکین
• لوسمی میلوئیدی حاد
• لوسمی لنفوبلاستیک حاد
• سندرم میلودیسپلاستیک
• لوسمی میلوئیدی مزمن و لوسمی لنفوسیتی مزمن
• میلوفیبروز و پلی‌سیتمی ورا

بیشتر بدانید: درمان پوکی استخوان

۲. اختلالات خونی

اختلالات خونی بیماری‌هایی هستند که قسمت‌هایی از خون شما را از انجام وظایف خود بازمی‌دارند. پزشکان ممکن است از پیوند سلول‌های بنیادی برای درمان موارد زیر استفاده کنند:

• کم‌خونی آپلاستیک
• کم‌خونی داسی شکل
• سندرم نقص ایمنی مرکب شدید
• تالاسمی

۳. سایر بیماری‌ها

گاهی‌اوقات پزشکان پیوند سلول‌های بنیادی را برای بیماری خود ایمنی عودکننده-بهبودیابنده ام‌اس (MS) یا تومورهای سلول زایای بیضه که پس از شیمی‌درمانی عود می‌کنند، پیشنهاد می‌دهند.

چه کسانی کاندید پیوند سلول‌های بنیادی هستند؟

متاسفانه، همه افرادی که به سرطان خون یا اختلالات خونی مبتلا هستند نمی‌توانند پیوند سلول‌های بنیادی را انجام دهند. مواردی که پزشکان برای انتخاب کاندیداهای مناسب در نظر می‌گیرند عبارت‌اند از:

• وضعیت سلامتی عمومی: میزان توانایی شما در مدیریت عوارض جانبی پیوند سلول‌های بنیادی ارزیابی می‌شود.
• وضعیت پزشکی: همه سرطان‌ها یا بیماری‌های خونی به پیوند سلول‌های بنیادی پاسخ نمی‌دهند.
• درمان‌های قبلی: بعضی از درمان‌های پزشکی ممکن است بر میزان موفقیت پیوند تاثیر بگذارند.
• منبع سلول‌های بنیادی سالم: اگر نتوانید با استفاده از سلول‌های بنیادی سالم خود تحت درمان قرار بگیرید، باید به دنبال اهداکننده‌ای بروید که دارای سلول‌های بنیادی مشابه شما باشد. اگر قادر به پیدا کردن اهداکننده مناسب نباشید، پیوند سلول‌های بنیادی انجام نمی‌شود.

پیوند مغز استخوان از چه کسانی میشه گرفت؟

سلول‌های بنیادی پیوندی می‌توانند از ۲ مکان برداشته شوند: بدن خود بیمار یا بدن اهدا‌کننده همسان. پیوندهای اتولوگ شامل سلول‌های هستند که پیش از شیمی‌درمانی و پرتودرمانی از بدن فرد گرفته می‌شوند. در این حالت، سلول‌های بنیادی فریز شده و پس از درمان مجددا به بدن تزریق می‌شوند.

در پیوند آلوژنیک، سلول‌های بنیادی از شخص دیگری که با بیمار سازگار است، به دست می‌آیند. بیشتر اهدا کنندگان اقوام نزدیک بیمار به‌خصوص خواهر یا برادر او هستند. برای آگاهی از سازگاری این سلول‌ها، اهداكننده احتمالی در فرآیندی که آزمایش آنتی‌ژن لكوسیت‌های انسانی (HLA) نامیده می‌شود، مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. در موارد بسیار نادر که اهداکننده دوقلوی همسان است و بنابراین تطابق کامل وجود دارد، به این پیوند «پیوند سینژنیک» می‌گویند.

منبع دیگر سلول‌های بنیادی اهدایی، خونی است که پس از زایمان از بند ناف گرفته شده ‌است. بعضی از افراد ترجیح می‌دهند به جای دور ریختن این خون پس از تولد نوزاد، آن را ذخیره یا اهدا کنند. فرآیند خون‌گیری خطری برای مادر یا کودک ندارد. با این حال، از آنجا که خون اندکی در بند ناف وجود دارد، عموما از پیوند خون بند ناف برای کودکان یا بزرگسالان کوچک‌جثه استفاده می‌شود.

پیوند مغز استخوان چگونه است؟

پیوند سلول‌های بنیادی در چند مرحله انجام می‌شود:

۱. جمع‌آوری مغز استخوان یا سلول‌های بنیادی

چگونه پزشک سلول‌های بنیادی را از بیمار یا اهداکننده می‌گیرد؟ این مسئله بستگی به این دارد که سلول‌ها از خون محیطی گرفته شوند یا مغز استخوان.

سلول‌های بنیادی خون محیطی

در این روش، سلول‌های بنیادی موجود در خون جمع‌آوری و ذخیره می‌شوند. اهداکننده (چه خود بیمار و چه فرد دیگری) تا چند روز داروهای ویژه‌ای به نام فاکتورهای رشد دریافت می‌کنند که تعداد سلول‌های بنیادی موجود در خون را به طور موقت افزایش می‌دهند. از عوارض جانبی این داروها می‌توان به درد استخوان اشاره کرد.

سپس پزشک یک کاتتر را داخل ورید قرار می‌دهد تا خون اهداکننده را از طریق دستگاه خاصی فیلتر کند. این دستگاه سلول‌های بنیادی را استخراج می‌کند و خون را به بدن باز می‌گرداند. این فرآیند معمولا ۲ تا چهار ساعت طول می‌کشد. ممکن است لازم باشد تا زمان جمع‌آوری سلول‌های بنیادی به میزان کافی، اهداکننده این روند را چند روز تکرار کند. بعد از آن، سلول‌های بنیادی تا زمان پیوند فریز می‌شوند.

بیشتر بدانید: سرطان استخوان

سلول‌های بنیادی مغز استخوان

از آنجا که روند برداشت مغز استخوان پیچیده‌تر است، این کار در اتاق عمل انجام می‌شود. اهداکننده تحت بیهوشی عمومی یا بی‌حسی منطقه‌ای قرار می‌گیرد. سپس پزشک سوزنی را درون استخوان ران یا لگن قرار می‌دهد و مقداری از مغز استخوان را خارج می‌کند که در ادامه ذخیره و فریز می‌شود.

این روند یک تا ۲ ساعت طول می‌کشد و خطرات ناشی از آن بسیار کم است. جدی‌ترین خطر خود بیهوشی است. ناحیه‌ای که سوزن در آن قرار می‌گیرد ممکن است تا چند روز زخم یا کبود باشد. همچنین اهداکننده ممکن است تا چند روز یا چند هفته احساس خستگی داشته باشد.

۲. شیمی‌درمانی و پرتودرمانی

قبل از پیوند سلول‌های بنیادی، درمان اصلی سرطان به منظور از بین بردن سلول‌های غیر طبیعی یا سرطانی انجام می‌شود. پزشک دوزهای بالای شیمی‌درمانی، پرتودرمانی یا هر ۲ را تجویز می‌کند. در این روش، سلول‌های سالم مغز استخوان هم از بین می‌روند و تعداد اجزای خون (گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها) به سرعت کاهش می‌یابد.

از آنجا که شیمی‌درمانی و پرتودرمانی می‌تواند با حالت تهوع و استفراغ همراه باشد، ممکن است پزشک مصرف داروهای ضد تهوع را توصیه کند. زخم‌های دهانی هم از مشکلات شایعی هستند که احتمالا به درمان با داروهای مسکن نیاز پیدا می‌کنند.

بدن بدون مغز استخوان آسیب‌پذیر است. چون گلبول سفید کافی برای محافظت از خود در برابر عفونت ندارد. از این‌رو ممکن است در این مدت در یکی از اتاق‌های بیمارستان ایزوله شوید یا مجبور باشید تا زمان شروع رشد مغز استخوان جدید در خانه بمانید. علاوه بر این، برای حفظ سلامتی خود به دارو نیاز خواهید داشت.

بیشتر بدانید: سلول بنیادی چیست؟

۳. چه اتفاقی در طول پیوند سلول‌های بنیادی رخ می‌دهد؟

چند روز پس از اتمام شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی، دکتر متخصص خون و آنکولوژی دستور انجام پیوند سلول‌های بنیادی را خواهد داد. بنابراین سلول‌های بنیادی از حالت فریز خارج شده و از طریق لوله IV به داخل ورید تزریق می‌شوند. این فرآیند مشابه انتقال خون و اساسا بدون درد است.

پیوند سلول‌های بنیادی یک تا پنج ساعت طول می‌کشد. بعد از آن، سلول‌ها به طور ذاتی به سمت مغز استخوان حرکت می‌کنند. مغز استخوان احیاشده باید پس از چند روز یا حداکثر چند هفته تولید سلول‌های خونی طبیعی را آغاز کند.

مدت زمانی که لازم است ایزوله شوید، به شمارش اجزای خون و سلامت عمومی شما بستگی دارد. در زمان ترخیص از بیمارستان یا خروج از قرنطینه خانگی، تیم پیوند دستورالعمل‌های خاصی در مورد نحوه مراقبت از خود و جلوگیری از عفونت به شما ارائه خواهند داد. همچنین یاد می‌گیرید که چه علائمی را باید فورا چک کنید. بهبود کامل سیستم ایمنی ممکن است چند ماه یا حتی چند سال طول بکشد. پزشک در این مدت باید برای بررسی میزان عملکرد صحیح مغز استخوان جدید آزمایشاتی را انجام دهد.

روند پیوند سلول‌های بنیادی متنوع است. در یکی از روش‌ها که پیوند پشت به پشت (Tandem transplant) نامیده می‌شود، فرد ۲ نوبت شیمی‌درمانی و ۲ پیوند سلول بنیادی جداگانه انجام می‌دهد. این ۲ پیوند معمولا در عرض ۶ ماه پس از دیگری انجام می‌شوند.ی

حالت دیگر، مینی پیوند نام دارد که در آن پزشکان از دوزهای کمتر شیمی‌درمانی و پرتودرمانی استفاده می‌کنند. این درمان قدرت کافی برای از بین بردن تمام  مغز استخوان را ندارد و تمام سلول‌های سرطانی را هم نابود نمی‌کند. با این حال، زمانی که سلول‌های بنیادی اهدایی در مغز استخوان فعال می‌شوند، سلول‌های ایمنی تولید می‌کنند که می‌توانند به سلول‌های سرطانی باقیمانده حمله کنند و آن‌ها را از بین ببرند. به این روش، پیوند غیر ﻣﯿﻠﻮاﺑﻠﯿﺘﯿﻮ هم می‌گویند.

بیشتر بدانید: آزمایش مغز استخوان برای چیست؟

خطرات پیوند سلول‌های بنیادی چیست؟

خطرات اصلی ناشی از شیمی‌درمانی و پرتودرمانی است که پیش از پیوند سلول‌های بنیادی انجام می‌شوند. با از بین رفتن مغز استخوان در طی این اقدامات، بدن در معرض خطر عفونت و خونریزی کنترل‌نشده قرار می‌گیرد؛ در نتیجه، حتی سرماخوردگی یا آنفولانزای معمولی هم می‌تواند بسیار خطرناک باشد.

پیوند سلول‌های بنیادی در کوتاه‌مدت می‌تواند عوارضی مانند حالت تهوع، خستگی، ریزش مو و زخم‌های دهانی داشته باشد. بعضی از انواع شیمی‌درمانی و پرتودرمانی هم ممکن است باعث ناباروری، آسيب‌دیدگی اندام‌ها یا افزایش خطر ابتلا به سرطان‌های جدید شوند.

بعضی از افراد دریافت‌کننده سلول‌های بنیادی اهدایی به بیماری پیوند علیه میزبان مبتلا می‌شوند. در این بیماری، سلول‌های خونی حاصل از مغز استخوان جدید به اشتباه به سلول‌های سالم بدن حمله می‌کنند. این اتفاق می‌تواند با آسیب‌های جدی برای ارگان‌های بدن همراه باشد. برای جلوگیری از این وضعیت لازم است از داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی استفاده کنید.

در موارد دیگر، احتمال دارد پیوند سلول‌های بنیادی به نتیجه مطلوب ختم نشود. در این شرایط سلول‌های بنیادی جدید توسط سلول‌های ایمنی بدن کشته می‌شوند یا از بین می‌روند.

عوارض پیوند مغز استخوان برای دهنده چیست؟

اگر سلول‌های بنیادی با بیهوشی عمومی از استخوان ران یا لگن گرفته شوند، اهداکننده ممکن است با عوارض داروهای بیهوشی مواجه شود یا تا چند روز درد داشته باشد و به سختی راه برود. در مواردی که سلول‌ها از خون محیطی گرفته می‌شوند، دریافت دارو برای افزایش تعداد آن‌ها ممکن است به عوارض مختلفی مانند حالت تهوع، استفراغ، خستگی و سردرد منجر شود.

کلام پایانی

آیا پیوند سلول‌های بنیادی درمان مناسبی برای شما محسوب می‌شود؟ تصمیم‌گیری درباره این موضوع آسان نیست. چون به غیر از مختل شدن زندگی شما و اعضای خانواده‌تان، ارزیابی مزایای احتمالی نسبت به خطرات جدی دشوار است. اما زمانی که احساس اضطراب می‌کنید، به یاد داشته باشید که ده‌ها هزار نفر این روش درمانی را انجام داده‌اند. خوشبختانه، تکنیک‌های به‌کاررفته برای پیوند مغز استخوان دائما در حال اصلاح هستند و کارایی بیشتری در مقایسه با گذشته دارند.

سعی کنید اعتمادبه‌نفس‎‌تان را حفظ کنید و نقش فعالی در درمان خود داشته باشید. درباره انواع روش‌های پیوند سلول‌های بنیادی تحقیق کنید و سوالات خود را از پزشک خون و آنکولوژی بپرسید. برای مشاوره در مورد این موضوع می‌توانید از متخصصان سایت درمانکده کمک بگیرید. می‌توانید با بهترین پزشکان متخصص از جمله دکتر انکولوژی انلاین مشاوره داشته باشید و یا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری دکتر انکولوژی از متخصص مورد نظر خود نوبت بگیرید.

سوالات متداول

منبع: my.clevelandclinic