شاید برای شما هم پیش آمده باشد که هنگام انجام یک فعالیت یا در جریان یک مکالمه با وجود اینکه مطمئن هستید، اولین بار در آن شرایط قرار می‌گیرید، احساس کنید قبلا آن لحظه را دیده‌اید یا تجربه کرده‌اید. این احساس عجیب، پدیده‌ای به نام دژاوو یا آشناپنداری است که تحت عنوان حس کاذب آشنایی هم شناخته میشود. دژاوو یکی از پیچیده‌ترین پدیده‌های ذهن انسان به‌شمار می‌آید و با وجود اینکه معمولا ۶۰ تا ۸۰ درصد افراد یک بار در زندگی آن را تجربه می‌کنند، هنوز برای دانشمندان و متخصصان علوم اعصاب ناشناخته باقی مانده است.
اگر کنجکاوید درباره پدیده آشناپنداری بیشتر بدانید، در این مقاله از مجله سلامت درمانکده همراه ما باشید تا شما را با علت و انواع پدیده دژاوو آشنا کنیم.
فهرست محتوا
دژاوو چیست؟
دژاوو (déjà vu) یک کلمه فرانسوی است که در فارسی تحت عنوان «آشناپنداری» یا «قبلا دیده شده» معنی میشود. برای تعریف این پدیده می‌توان گفت، فرد به صورت ناگهانی و در کوتاه مدت احساس می‌کند موقعیتی که در آن قرار دارد را قبلا تجربه کرده است، در حالی که واقعا همچین تجربه‌ای نداشته و فرد نمی‌تواند دقیقا زمان یا مکان تجربه قبلی را به یاد بیاورد. افرادی که دژاوو را تجربه کرده‌اند، معتقدند این پدیده یک حس آشنای شدید نسبت به چیزی است که در اصل نباید برایشان آشنا باشد.
به عنوان مثال، در یک دورهمی با دوستان‌تان درباره فیلم سینمایی معروفی حرف می‌زنید و ناگهان احساس می‌کنید که قبلا این لحظه را با همین افراد تجربه کرده‌اید. این پدیده بیشتر در افراد جوان و در شرایط خستگی یا استرس دیده میشود و در اغلب موارد طبیعی و بی‌ضرر است.
نظریه‌های مختلف درباره دژاوو
دژاوو در روانشناسی به عنوان یک پدیده پیچیده شناخته میشود و نظریه‌های مختلفی درباره آن وجود دارد. در ادامه به چند مورد از مهم‌ترین نظریه‌ها درباره پدیده آشناپنداری می‌پردازیم:
- نظریه پردازش دوگانه: بر اساس این نظریه، اطلاعات حسی از طریق ۲ مسیر جداگانه در مغز پردازش می‌شوند و اگر یکی از مسیرها با کمی تاخیر عمل کند، مغز احساس می‌کند که اطلاعات دریافتی را قبلا تجربه کرده است.
- نظریه مبتنی بر حافظه: بر اساس این نظریه، پدیده آشناپنداری زمانی رخ می‌دهد که موقعیت فعلی شباهت ناخودآگاهی با خاطره‌ای قدیمی دارد. این شباهت می‌تواند بسیار جزئی باشد، اما مغز آن را به عنوان تجربه‌ای آشنا تفسیر کند.
- نظریه نورولوژیکی: این نظریه بر پایه عملکرد مغز، به‌ویژه در ناحیه لوب گیجگاهی شکل گرفته است. طرفداران نظریه نورولوژیکی معتقدند، دژاوو به دلیل فعالیت‌های الکتریکی کوتاه‌مدت یا اختلال موقت در مغز ایجاد میشود.
- نظریه ادراکی: نظریه‌پردازان ادراکی بر این باور هستند که پدیده آشناپنداری زمانی رخ می‌دهد که فرد یک صحنه یا موقعیت را برای لحظه‌ای با تمرکز کم یا به صورت ناقص مشاهده کرده و بلافاصله آن را با دقت بیشتر پردازش می‌کند.
- نظریه روانکاوانه: از دیدگاه فروید، دژاوو ممکن است ناشی از امیال یا خاطرات سرکوب‌شده‌ای باشد که در ناخودآگاه باقی مانده‌اند و در یک موقعیت خاص به طور غیر مستقیم ظاهر می‌شوند.
در حال حاضر، با وجود اینکه هر یک از این نظریه‌ها بخشی از حقیقت آشناپنداری را بیان می‌کنند، اما هنوز هیچ کدام نتوانسته‌اند به تنهایی ماهیت این پدیده را به طور کامل توضیح دهند.
هنگام دژاوو چه اتفاقی در مغز می‌افتد؟
دانشمندان بر این باورند که پدیده آشناپنداری به معنی آسیب‌دیدگی مغز نیست و آن را ناشی از توهم یا خطای حافظه نمی‌دانند. در واقع، بسیاری از متخصصان علوم مغز و اعصاب معتقدند پدیده آشناپنداری زمانی اتفاق می‌افتد که لوب پیشانی مغز در حال اصلاح حافظه‌ای نادرست است. با این حال، هنوز نمی‌توان به طور دقیق توضیح داد که موقع دژاوو در مغز چه اتفاقی می‌افتد.
اغلب نظریه‌پردازان پس از بررسی‌های فراوان به این نقطه نظر مشترک رسیده‌اند که پدیده آشناپنداری با ارسال سیگنال‌هایی از طریق لوب گیجگاهی به مناطق پیشانی مغز مبنی بر اینکه تجربه‌ای قدیمی در حال تکرار است، رخ می‌دهد. به زبان ساده‌تر، مغز برای تشخیص تفاوت بین «تجربه واقعی» و «احساس آشنایی» دچار اختلال موقتی در هماهنگی میشود. اگر سیگنال‌های عصبی مربوط به یک تجربه جدید با تاخیر یا ناهماهنگی به مرکز پردازش مغز برسند، مغز ممکن است به اشتباه آن را به عنوان خاطره‌ای از گذشته تفسیر کند.
بیشتر بدانید: هیپنوتیزم چیست و چگونه انجام میشود؟
علت دژاوو
آشناپنداری یک پدیده پیچیده است و در حال حاضر دانشمندان اطلاعات کافی درباره آن ندارند. این پدیده بدون اطلاع و در افرادی که از سلامت کامل روانی برخوردارند، ایجاد میشود و از آن جایی که بسیار سریع رخ می‌دهد به درستی قابل بررسی نیست. از همین‌رو افرادی که اطلاعات دقیقی درباره دژاوو ندارند، ممکن است پس از مواجهه اصلا متوجه آن نشوند و فقط کمی احساس عجیبی داشته باشند. با وجود تمام ویژگی‌های مذکور آشناپنداری، برخی محققان چندین دلیل مختلف را برای ایجاد این پدیده در نظر می‌گیرند که شامل موارد زیر می‌شوند:
۱- استنباط تقسیم‌شده
این وضعیت زمانی اتفاق می‌افتد که در ۲ زمان متفاوت چیزی را ببینید. احتمالا برای بار اول چیزی را که دیده‌اید و به آن توجه نکرده‌اید و فقط چشم‌تان به آن افتاده است. با این وجود، مغز آن چیزی را که دیده در حافظه ثبت می‌کند. زمانی که برای بار دوم، چیزی توجه‌تان را جلب کرد، شما تصور می‌کنید برای بار اول آن را دیده‌اید، اما مغز تصور قبلی را به یاد می‌آورد و برایش آشنا است؛ از همین‌رو دچار آشناپنداری می‌شوید. به عبارتی دیگر، شما به دلیل اینکه برای بار اول نسبت به یک رویداد توجه کامل نشان نداده‌اید، تصور می‌کنید آن واقعه یک تجربه متفاوت و جدید است، اما در واقع دچار ادراک مستمر از همان رویداد شده‌اید.
۲- نقص در عملکرد مغز
برخی دیگر از متخصصان علت دژاوو را ناشی از اختلال جزئی در عملکرد مغز می‌دانند. وقتی مغز اطلاعات را جذب می‌کند، آن‌ها را طی مسیر مشخصی از حافظه کوتاه مدت به سمت حافظه بلندمدت می‌فرستد. مغز فرد درگیر اختلال جزئی در عملکرد، اطلاعات موجود در حافظه کوتاه مدت را از طریق میانبر به حافظه بلندمدت می‌رساند. در چنین وضعیتی ممکن است احساس کنید به جای تجربه رویدادی که چند ثانیه پیش رخ داده، یک تجربه مرتبط با گذشته را مجددا به یاد آورده‌اید.
بیشتر بدانید: کلاستروفوبیا چیست؟
۳- پردازش دوگانه اطلاعات
گروهی از متخصصان بر این باورند که اطلاعات ممکن است از طریق ۲ مسیر جداگانه در مغز پردازش شوند. زمانی که یکی از این مسیرها با کمی تاخیر عمل کنند، مغز اطلاعات را ۲ بار دریافت می‌کند و بار دوم احساس آشنایی برای فرد ایجاد میشود، به نحوی که قبلا آن را تجربه کرده است.
۴- فعالیت غیر عادی مغز
برخی تحقیقات نشان دادهاند، دژاوو می‌تواند ناشی از فعالیت موقت و بی‌ضرر در لوب تمپورال مغز باشد. این موضوع در افراد مبتلا به صرع بیشتر دیده میشود؛ زیرا آن‌ها گاهی تشنج کانونی را در بخش‌های کوچکی از مغز تجربه می‌کنند. دژاوو در این افراد می‌تواند به شکل احساسات سردرگم‌کننده بروز پیدا کند و اغلب علاوه بر علائم صرع با مشکلاتی حرکتی و بینایی همراه است.
۵- تشابه با موقعیت‌های قبلی
گاهی موقعیت فعلی شباهت‌های پنهانی با یک خاطره قدیمی دارد که ذهن شما آگاهانه آن را به یاد نمی‌آورد، اما ناخودآگاه حس آشنایی با آن موقعیت ایجاد می‌کند. به عنوان مثال، اتفاقی در کودکی برایتان رخ داده و خودتان آن را به هیچ‌وجه به یاد نمی‌آورید، اما ذهن‌تان می‌تواند وضعیت مشابه با آن را تشخیص دهد.
آیا دژاوو خطرناک است؟
در بیشتر موارد، دژاوو یک پدیده بی‌خطر و طبیعی است و نیازی به نگرانی ندارد. این پدیده معمولا در افراد سالم و در سنین نوجوانی و جوانی اتفاق می‌افتد و می‌تواند در برخی افراد نتیجه خستگی، استرس یا فعالیت ذهنی شدید باشد. با این حال در موارد نادر، اگر پدیده آشناپنداری به طور مکرر، شدید و با علائم دیگری همچون گیجی، تغییر در رفتار و از دست دادن هوشیاری همراه شود، ممکن است نشانه‌ای از اختلال عصبی مانند بیماری صرع باشد که در این صورت باید با متخصص مغز و اعصاب مشورت کنید.
انواع دژاوو
دژاوو از لحاظ علمی انواع مختلفی دارد، اما اغلب صاحب‌نظران آن را به سه دسته کلی تقسیم می‌کنند که شامل موارد زیر می‌شوند:
۱- دژاوکو (Déjà vécu)
این نوع پدیده آشناپنداری به معنی «قبلا از سر گذرانده» است و شامل تجربه‌ای بیشتر از دیدن میشود؛ زیرا فرد تمام جزئیات یک موقعیت را که قبلا تجربه کرده به یاد دارد. در این مدل از دژاوو فرد احساس می‌کند اتفاقات به همان شکلی که در ذهن او رخ دادهاند، در حال تکرار هستند و نسبت به آن آگاهی کامل دارد. اغلب افراد وقتی از پدیده آشناپنداری صحبت می‌کنند، منظورشان این نوع است. برخی دانشمندان معتقدند بیش از ۷۰ درصد مردم در سنین ۱۵ تا ۲۵ سالگی دژاوکو را تجربه می‌کنند.
۲- دژاسانتی (Déjà senti)
دژاسانتی به معنی «قبلا احساس شده» است و می‌توان آن را یک پدیده ذهنی دانست که جنبه پیش‌بینی‌کننده‌ای ندارد و به ندرت در حافظه فرد باقی می‌ماند. این نوع پدیده آشناپنداری بیشتر در افراد مبتلا به صرع لوب گیجگاهی رخ می‌دهد.
۳- دژاویزیت (Déjà visité)
این نوع دژاوو که در مورد آشنایی غیر قابل توصیف از مکانی جدید است، نسبت به انواع دیگر آن کمتر دیده میشود. در دژاویزیت ممکن است فرد به راحتی مسیر درست را در یک شهر جدید پیدا کند، در حالی که اولین بار به آن‌جا می‌رود و هیچ شناخت قبلی ندارد. برخی متخصصان معتقدند، دژاویزیت بیشتر به جغرافیا و مکان مرتبط میشود، اما دژاوکو به رویدادهای زمانی اشاره دارد.
بیشتر بدانید: طرحواره چیست؟
چه زمانی باید نگران پدیده دژاوو باشیم؟
دژاوو یک پدیده نادر اما طبیعی در افراد سالم است که به صورت کوتاه مدت و کمتر از ۲ ثانیه احساس میشود؛ از همین‌رو می‌توان آن را بی‌خطر دانست. اغلب متخصصان معتقدند این پدیده مگر در مواردی که از نوع صرع لوب گیجگاهی باشد، ارتباطی با مشکلات سلامتی ندارد و تکرار آن، ۲ تا سه بار در طول سال نگران‌کننده نیست. با این حال، اگر پدیده آشناپنداری با علائمی همچون موارد زیر همراه شود، نیاز به بررسی دقیق‌تر توسط متخصص مغز و اعصاب است:
- تکرار دژاوو به طور مکرر در طول هفته یا حتی روز
- تجربه پدیده آشناپنداری همراه با اختلال در گفتار، حرکات غیر عادی بدن، سردرد شدید، از دست دادن حافظه و غش کردن
- تجربه دژاوو برای اولین بار در سنین بالا مثلا پس از ۵۰ سالگی
- احساس آشناپنداری بیش از چند ثانیه و با شدت زیاد
- تجربه این پدیده با انقباض یا از دست دادن کنترل عضلات
- اختلال حسی یا بروز توهم شنیداری، چشایی، بویایی و بینایی
در صورت مشاهده هر یک از نشانه‌های فوق، حتما به پزشک نورولوژیست مراجعه کنید تا علت دقیق این علائم مشخص شوند و در صورت نیاز، درمان مناسب و به موقع صورت گیرد.
نگاهی کوتاه به پدیده دژاوو
دژاوو یا همان آشناپنداری پدیده‌ای طبیعی به‌شمار می‌آید که در آن فرد احساس می‌کند که موقعیتی کاملا جدید را قبلا تجربه کرده است. این احساس آشنایی شدید معمولا به صورت کوتاه‌مدت، ناگهانی و بی‌ضرر در افراد سالم ایجاد میشود. در حال حاضر، نظریه‌های مختلفی درباره علت ایجاد دژاوو وجود دارند، اما اغلب آن‌ها معتقدند این پدیده زمانی رخ می‌دهد که ذهن دچار اصلاح حافظه‌ای نادرست میشود. در حالی که آشناپنداری یک پدیده طبیعی است، در موارد نادر می‌تواند نشانه‌ای از اختلالات عصبی مانند صرع باشد؛ از همین‌رو در صورت تکرار مداوم آن باید حتما به پزشک مراجعه کنید.
ما در این مقاله از مجله درمانکده شما را با انواع و علل پدیده دژاوو آشنا کردیم. اگر در این مورد سوالات بیشتری دارید، می‌توانید به وب‌سایت درمانکده سر بزنید و با بهترین پزشکان متخصص از جمله روانشناس مشاوره آنلاین داشته باشید. همچنین، درمانکده این امکان را برای شما فراهم کرده تا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری دکتر روانشناس از روانشناس مورد نظر خود نوبت بگیرید. همچنین می‌توانید با روانپزشک آنلاین مشاوره داشته باشید و یا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری دکتر روانپزشک از روانپزشک مورد نظر خود نوبت بگیرید.
سوالات متداول
این پدیده به عنوان یک حس آشنایی شدید نسبت به جریان، لحظه، فعالیت یا موقعیت شناخته میشود و فرد احساس می‌کند قبلا همچین شرایطی را تجربه کرده است.
پدیده آشناپنداری زمانی اتفاق می‌افتد که هماهنگی بین درک لحظه حال و حافظه مغز دچار اختلال موقتی شود. این موضوع باعث میشود تا مغز تصور کند تجربه جدید را قبلا دیده یا شنیده است.
این پدیده توسط دانشمند سوئیسی به نام آرتور فانکهاوزر به سه دسته دژاوکو، دژاسانتی و دژاویزیت تقسیم میشود.
منابع: clevelandclinic | verywellmind
