نوتروپیک‌ها (Nootropics) گروهی از مواد طبیعی یا مکمل‌های مصنوعی هستند که به منظور عملکرد بهتر مغز مورد استفاده قرار می‌گیرند و به آن‌ها داروهای هوشمند می‌گویند. در واقع، باید اصطلاح نوتروپیک را شامل طیف گسترده‌ای از گیاهان دارویی، مکمل‌ها، داروهای تقویت‌کننده مغز و اسیدآمینه‌ها دانست که باعث بهبود توجه، تمرکز و افزایش بهره‌وری می‌شوند. در این مقاله از مجله سلامت درمانکده همراه ما باشید تا بررسی کنیم نوتروپیک‌ها چه هستند، چه فوایدی دارند و بهترین آن‌ها کدامند.
فهرست محتوا
نوتروپیک چیست؟
این اصطلاح به طیف گسترده‌ای از ترکیبات طبیعی مانند مواد مغذی، ویتامین‌ها، مواد معدنی، انتقال‌دهنده‌های عصبی و مواد ساخت دست انسان همچون داروها و مکمل‌ها اشاره دارد که به بهبود عملکرد و سلامت مغز کمک می‌کنند.
دانشمندان معتقدند اگر ترکیبات طبیعی یا مکمل‌ها دارای ۶ معیار اصلی زیر باشند، در دسته Nootropics جای می‌گیرند:
- تقویت یادگیری و حافظه
- مراقبت از سلول‌های مغزی
- بهبود وضعیت شناختی تحت استرس
- نداشتن اثرات معمول داروهای روان‌گردان
- تسهیل ارتباط سلولی
- داشتن پشتوانه تحقیقات انسانی و اثرگذاری مثبت بر مغز
انواع نوتروپیک
داروهای هوشمند به سه دسته کلی تقسیم می‌شوند که در جدول زیر آن‌ها را معرفی می‌کنیم:
| دسته‌های Nootropics | انواع آن |
| داروهای تجویزی | قرص لاغری نوتروپیک و انواع دیگر قرص‌ها مانند آدرال، ممانتین، پروویجیل و ریتالین |
| ترکیبات سنتزی | آنیراستام، اکسیراستام، فنیل‌پیراستام، پیراستام و پرامیراستام |
| مکمل‌های غذایی | کافئین، کراتین، جینکو بیلوبا، جینسینگ، امگا۳، رودیولا و ال تیانین |
لازم به ذکر است، تعدادی از مکمل‌های نوتروپیک مانند کافئین طبیعی هستند و از منابع طبیعی به دست می‌آیند. این ماده به بهبود تفکر، حافظه و یادگیری کمک می‌کند. امروزه استفاده از نوتروپیک‌های تجویزی برای درمان اختلال بیش‌فعالی/نقص توجه (ADHD) افزایش یافته است. این داروها باعث ایجاد محرک‌هایی می‌شوند که در صورت وجود مشکلات توجه به تقویت عملکرد عمومی ذهن کمک می‌کنند. از همین‌رو برخی دانشجویان و افرادی که دائم در حال یادگیری هستند به سراغ استفاده از آن‌ها می‌روند. فسفاتیدیل‌سرین و ال‌تیروزین مهم‌ترین داروهای هوشمند برای ADHD به‌شمار می‌آیند.
با این حال، داروهای هوشمند تجویزی به دلیل داشتن عوارض جانبی مثل فشار خون بالا، افزایش ضربان قلب، تاری دید، مشکل گردش خون، اعتیاد و بی‌خوابی برای همه افراد مناسب نیستند و نباید از آن‌ها بدون تجویز پزشک استفاده کرد.
نحوه عملکرد نوتروپیک‌ها
نحوه عملکرد داروهای هوشمند بسته به نوع و ترکیبات‌شان متفاوت است. با این حال، می‌توان گفت از طریق یک یا چند مورد از مکانیزم‌های زیر عمل می‌کنند:
۱- تقویت جریان خون به مغز
بسیاری از داروهای هوشمند باعث افزایش جریان خون به مغز می‌شوند. این امر، اکسیژن و مواد مغذی بیشتری را به سلول‌های مغزی می‌رساند که به بهبود عملکرد شناختی، حافظه و تمرکز کمک می‌کنند.
بیشتر بدانید: منیزیم در چه مواد غذایی وجود دارد؟
۲- افزایش تولید انتقال‌دهنده‌های عصبی
این مواد می‌توانند تولید و فعالیت انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند استیل‌کولین، دوپامین، سروتونین و گلوتامات را افزایش دهند. انتقال‌دهنده‌های مذکور نقش کلیدی در حافظه، خلق‌وخو، انگیزه و تمرکز دارند.
۳- حمایت از مواد شیمیایی مغز
داروهای هوشمند ممکن است با تحریک تولید سلول‌های عصبی جدید به تسهیل ارتباط نورون با نورون کمک کنند. این امر با مهار تجزیه شیمیایی مغز در پایداری انتقال‌دهنده‌های عصبی موثر است و باعث بهبود حافظه و یادگیری می‌شود.
بیشتر بدانید: اسید فولیک در چه غذاهایی است؟
۴- افزایش انرژی مغز
بیش از ۲۰ درصد انرژی بدن توسط مغز استفاده می‌شود. نوتروپیک‌ها به بهبود کارایی میتوکندری و انتقال مواد خام کمک می‌کنند تا فرآیند سوخت‌وساز بدن و تولید انرژی تقویت شود.
۵- تنظیم امواج مغز
ترکیبات طبیعی یا مصنوعی نوتروپیک می‌توانند با تنظیم امواج اصلی مغز شامل دلتا، تتا، بتا، آلفا و گاما به بهبود تمرکز، کاهش استرس و افزایش هوشیاری کمک کنند.
۶- حفاظت از مغز
نوتروپیک‌ها به عنوان آنتی‌اکسیدان و عوامل ضد التهابی می‌توانند از مغز در برابر آسیب‌های مختلف مانند استرس اکسیداتیو و رادیکال‌های آزاد محافظت کنند.
۷- توانایی بازسازی مغز
داروهای هوشمند پیام مورد نیاز برای نوروژنسیس (Neurogenesis) را افزایش می‌دهند. نوروژنسیس فرآیندی است که مغز در طی آن با تعمیر، نگهداری و انعطاف‌پذیری سلول‌های مغزی بازسازی می‌شود.
فواید نوتروپیک‌ها
به طور کلی می‌توان فواید Nootropics را شامل موارد زیر دانست:
تاثیر نوتروپیک ها بر عملکرد مغز
مهم‌ترین تاثیرات داروهای هوشمند بر عملکرد مغز عبارت‌اند از:
- بهبود حافظه کوتاه‌مدت، یادآوری و یادگیری
- بهینه‌سازی سوخت‌وساز مغز و بهبود طبیعی عملکرد شناختی
- تقویت جنبه‌های مختلف توجه و تمرکز و افزایش بهره‌وری
- افزایش کارایی با ایجاد آرام‌سازی، اعتمادبه‌نفس، انگیزه، شادی، هیجان و بهبود خلق‌وخو
- تقویت فرآیند یادگیری مثل تشکیل حافظه، ذخیره‌سازی و یادآوری
- دارای خواص ضد استرس و بهبود عملکرد مغزی افراد پرمشغله یا ورزشکاران
- تقویت تفکر آرام و کمک به ایجاد تفکر خلاق و هنری
بیشتر بدانید: مواد غذایی خون ساز
تاثیر نوتروپیک‌ها بر سلامت مغز
داروهای هوشمند نوعی تقویت‌کننده شناختی به‌شمار می‌آیند و به عملکرد مغز در زندگی روزمره کمک می‌کنند. این مزایا که در بالا آن‌ها را عنوان کردیم، اثرات کوتاه مدت Nootropics هستند. در حالی که بهترین نوتروپیک‌ها به تقویت مغز برای عملکردهای بلندمدت کمک می‌کنند. در ادامه با مهم‌ترین اثرات بلندمدت داروهای هوشمند آشنا می‌شوید:
- جلوگیری از پیری مغز و محافظت از آن در برابر رادیکال‌های آزاد
- تقویت ساختار مغزی و عملکرد ذهنی برای جلوگیری از مه مغزی و کند‌شدن پردازش ذهنی
- جلوگیری از زوال عقل و مشکلات خفیف پردازش ذهنی ناشی از افزایش سن
- حفظ ساختار طبیعی مغز و جلوگیری از مشکلات مغزی
معرفی بهترین نوتروپیک‌ها
در اینجا چند نمونه از بهترین تقویت‌کننده‌های مغز را معرفی می‌کنیم:
مواد غذایی ضروری
ویتامین‌ها و مواد معدنی منبع خوبی از نوتروپیک‌ها هستند. اگر به دنبال سلامت مغز، افزایش انرژی مغز و گردش خون بهتر مغز هستید باید از ویتامین‌های گروه B استفاده کنید. سایر ویتامین‌ها مانند ویتامین D، K، A، C و منیزیم برای عملکرد طبیعی مغز مناسب هستند.
آداپتوژن‌ها
آداپتوژن‌ها نوعی تقویت‌کننده شناختی گیاهی هستند که باعث تقویت مقاومت بدن در برابر استرس می‌شوند. این نوع Nootropics به افزایش تمرکز، ثبات عاطفی و توانایی‌های شناختی در شرایط استرس‌زا کمک می‌کنند. از بهترین نوع آداپتوژن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- باکوپا مونیری: این گیاه خاصیت ضد استرسی دارد و برای حافظه و یادگیری موثر است. دانش‌آموزان می‌توانند از این گیاه استفاده کنند.
- رودیولا روزا: این گیاه به تقویت انرژی ذهنی، انگیزه درونی و تاب‌آوری ذهنی در شرایط استرس‌زا کمک می‌کند. ورزشکاران حرفه‌ای و افرادی که هر روز کارهای سخت انجام می‌دهند، می‌توانند از این گیاه استفاده کنند.
بیشتر بدانید: غذاهای آلرژی زا
چربی‌های سالم
متخصصان معتقدند بخش زیادی از مغز پوشیده از چربی است و مصرف چربی‌های سالم برای حفظ ساختار آن، ایجاد ارتباطات نورونی جدید و تامین مواد اولیه جهت بازسازی مغز ضرورت دارد. بهترین چربی‌های سالم که نوعی Nootropics به‌شمار می‌آیند؛ عبارت‌اند از:
- فسفولیپیدها: به رشد و ترمیم سلول‌های مغزی کمک می‌کنند. تخمه آفتابگردان، ماهی، سویا، تخم مرغ و اندام‌های داخلی حیوانات بهترین منبع فسفولیپیدها هستند.
- اسید چرب امگا۳: به سلامت مغز کمک می‌کند. این نوع چربی سالم در سال‌های اولیه زندگی کودکان در شیر مادر وجود دارد؛ سپس می‌توان آن را از طریق مصرف روغن ماهی، جلبک و بذر کتان تامین کرد.
نوتروپیک های گیاهی
این نوع تقویت‌کننده‌های مغز شامل گیاهان و مواد طبیعی هستند که به بهبود عملکرد ذهنی و رفع مشکلات شناختی خفیف کمک می‌کنند. برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:
- قارچ یال شیر
- عصاره جینکوبیلوبا
- جینسینک
- چای سبز
- کراتین
- عصاره پنجه گربه
- عصاره برگ کنگر فرنگی
نوتروپیک‌های دارویی
این نوع Nootropics شامل داروهای شیمیایی و ترکیباتی هستند که به طور مصنوعی ساخته شده‌اند. داروهای هوشمند مصنوعی به بهبود عملکرد شناختی و مقابله با اختلالات روانی یا عصبی کمک می‌کنند. برخی از این داروها توسط پزشک تجویز می‌شوند و بعضی دیگر به صورت مکمل در دسترس هستند:
- مودافینیل: مناسب برای افزایش هوشیاری، تمرکز و درمان اختلالات خواب مانند نارکولپسی
- آدرال: شامل ترکیبات آمفتامین و مناسب برای بهبود تمرکز و توجه در اختلال ADHD
- پیراستام: مناسب برای بهبود حافظه و عملکرد شناختی
- پودر آلفا GPC: افزایش سطح کولین در مغز و بهبود حافظه
- قرص لاغری نوتروپیک پشن‌فروت: حاوی آنتی‌اکسیدان‌هایی مانند ویتامین C و ویتامین E، افزایش‌دهنده آنزیم‌های تنظیم‌کننده متابولیسم چربی بدن
ترکیبات آمینواسید
آمینواسیدها نقش مهمی در تولید انتقال‌دهنده‌های عصبی و بهبود انرژی مغز دارند. از همین‌رو شناخته‌شده‌ترین انواع آن را می‌توان برای بدنسازان و روزه‌داران مناسب دانست:
- ال.تیانین: این ماده خاصیت ضد استرسی دارد و باعث افزایش آرامش بدون ایجاد خواب‌آلودگی می‌شود. تیانین را معمولا باید با کافئین مصرف کنید تا منجر به کاهش عصبانیت و سایر عوارض جانبی شود. چای سبز بهترین منبع طبیعی این ماده به‌شمار می‌آید.
- تیروزین: استرس و خستگی کار زیاد سطح این ماده شیمیایی را در مغز کاهش می‌دهد. تیروزین عملکرد مغز را در شرایط استرس‌زا بهبود می‌بخشد و ضمن کاهش حواس‌پرتی به پردازش ذهنی دقیق کمک می‌کند. گوشت مرغ، گوشت قرمز، ماهی‌های چرب مانند سالمون، جو دوسر، تخم مرغ، لوبیا، تخمه آفتابگردان، و محصولات لبنی بهترین منبع طبیعی این ماده هستند.
آنتی‌اکسیدان‌ها
آنتی‌اکسیدان‌ها از مغز در برابر آسیب‌های ناشی از رادیکال‌های آزاد محافظت می‌کنند و مانع از تحلیل شناختی مرتبط با سن می‌شوند.
- رسوراترول: در انگور موجود است و به کاهش آسیب‌های اکسیداتیو در مغز کمک می‌کند.
- کورکومین: ترکیب فعال زردچوبه است که باعث محافظت از مغز در برابر التهاب می‌شود.
- عصاره پوست درخت کاج دریایی: به حفاظت و بازسازی مغز کمک می‌کند.
- پیرولوکینولین کینون: نوعی سوپرآنتی‌اکسیدان است که پنج هزار بار بیشتر از ویتامین C فعالیت آنتی‌اکسیدانی دارد. زرده تخم مرغ بهترین منبع طبیعی آن به‌شمار می‌آید.
تفاوت مکمل نوتروپیک و داروی نوتروپیک
در حال حاضر، نوتروپیک‌های طبیعی زیادی وجود دارند که از آن‌ها تحت عنوان داروی هوشمند یاد می‌کنند. این داروهای هوشمند را نباید با دارو نوتروپیک تجویزی اشتباه بگیرید. داروهای هوشمند طبیعی یا مکمل‌های غذایی Nootropics به تقویت مغز و بهبود عملکرد شناختی در افراد سالم کمک می‌کنند. در حالی که داروهای تجویزی هوشمند معمولا توسط پزشک متخصص به منظور پیشگیری یا کنترل بیماری‌های خاص مانند آلزایمر یا اختلال ADHD مورد استفاده قرار می‌گیرند. بنابراین، بسیار مهم است که برای جلوگیری از عوارض قرص نوتروپیک، آن را کاملا طبق دستورالعمل پزشک مصرف کنید. پزشک معمولا روش مصرف قرص نوتروپیک را بر اساس نیازهای فردی، سلامت عمومی بیمار و سایر داروهای مصرفی مشخص می‌کند.
عوارض نوتروپیک‌ها
اغلب داروهای هوشمند بی‌خطر هستند. با این حال، ممکن است برخی مکمل‌های گیاهی یا داروهای تجویزی باعث بروز عوارض جانبی شوند که عبارت‌اند از:
- مه‌مغزی
- اضطراب
- مشکل خواب
- تغییر در اشتها
- تحریک‌پذیری
- ناراحتی معده
- سردرد
- سوزش سردل
نگاهی کوتاه به نوتروپیک‌ها
نوتروپیک‌ها شامل طیف وسیعی از ترکیبات گیاهی، داروهای تجویزی یا مکمل‌های غذایی هستند که به بهبود عملکرد شناختی، حافظه، تمرکز، هوشیاری و ایجاد انگیزه کمک می‌کنند. خواص منحصربه‌فرد این داروهای هوشمند در بهبود عملکرد ذهنی باعث شده تا اغلب دانشجویان، دانش‌آموزان، ورزشکاران حرفه‌ای و افرادی که مشاغل سخت دارند، از انواع مختلف آن استفاده کنند.
مصرف این ترکیبات باید با دقت و در صورت لزوم زیر نظر پزشک متخصص انجام شود. چرا که استفاده نادرست از آن‌ها می‌تواند عوارض جانبی به همراه داشته باشد. شما می‌توانید برای پرسیدن سوالاتی درباره ایمنی این داروهای هوشمند متناسب با شرایط خاص خود به وب‌سایت درمانکده سر بزنید و با بهترین پزشکان متخصص از جمله دکتر تغذیه آنلاین مشورت کنید. همچنین، درمانکده این امکان را برای شما فراهم کرده تا از طریق سیستم نوبت‌دهی اینترنتی جهت مراجعه حضوری دکتر تغذیه از متخصص تغذیه مورد نظر خود نوبت بگیرید.
سوالات متداول
بهبود عملکرد و سلامت مغز.
بهتر است این نوع قرص لاغری را بدون مشورت با متخصص تغذیه مصرف نکنید؛ زیرا احتمال ایجاد عوارض جانبی همچون افزایش اضطراب، بی‌خوابی، تپش قلب بالا، مشکلات گوارشی، سردرد و وابستگی روانی وجود دارد.
ترکیبات گیاهی، داروهای تجویزی و مکمل‌های غذایی.
منابع: verywellmind | webmd
